تعذُّر أداء حقِّ المَيت في تغسيله، والآثار المترتبة عليه دراسة فقهية معاصرة على المذاهب الثمانية

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

قسم الفقه المقارن، کلية الشريعة والقانون، جامعة الأزهر، القاهرة، مصر.

المستخلص

مع انتشار وقوع الحوادث -لاسيما المتصلة بوسائل النقل الحديثة-، والکوارث، والحروب، أو انهدام البيوت على ساکنيها، وکثرة الموت بسبب ذلک؛ بحيث يسقط بعض الموتى بين حريق، أو غريق، أو متقطع الجسد إلى أشلاء، أو مفقود الأطراف، وکذا موتى الأوبئة والطواعين؛ فإن هذا البحث يجيب عن حکم تغسيل هذا الميت بعدما تعذر تغسيل بعض البدن أو جميعه، وبيان الآثار المترتبة على ذلک، ومنها مدى تأثير عدم غُسل الميت، أو غسل بعضه دون بعض -لتعذر غسله، أو لعدم وجود بعض البدن-؛ على مشروعية الصلاة عليه؟ وحکم تدارک تغسيل الميت بعد الصلاة عليه، أو بعد دفنه. وقد قسَّم البحث إلى مقدمة، ومطلب تمهيدي، ومبحثـَين، المبحث الأول: تعذُّر القيام بتغسيل الميت، وفيه ثلاثة مطالب، والمبحث الثاني: الآثار المترتبة على تعذُّر القيام بتغسيل الميت، وفيه مطلبان، ثم خاتمة البحث، وشملت نتائج البحث، وتوصياته. وقد حرص الباحث على مراعاة النظر في النصوص الشرعية التي تتعلق بمحل مناط مجال البحث، مع مراعاة المقاصد الشرعية، والقواعد المَرعِيَّة؛ ليخرج بمعالجة فقهية منضبطة لکيفية التعامل مع بعض أحکام الجنائز وهي الأحکام المتعلقة بتعذر أداء حق الميت في تغسيله في الظروف الطارئة الاستثنائية، مع القيام بحق الموتى کلما أمکن؛ بنظرة متوازنة بين حق المَوتى وحق الأحياء.
With the spread of accidents - especially those related to modern means of transport -, disasters, wars, or the collapse of homes on their residents, and the large number of deaths because of that; So that some of the dead fall between fire, drowning, or cut to pieces, or missing limbs, as well as the dead of epidemics and plagues; This research answers the ruling on washing this dead body after it was not possible to wash some or all of the body, and clarifying the consequences of that, including the extent of the impact of not washing the dead, or washing some of them without some -because it was not possible to wash it, or the absence of some of the body-; On the legality of praying for him? And the rule of redressing the washing of the dead after praying for him, or after his burial. The research was divided into an introduction, a preliminary requirement, and two sections, the first topic: the inability to perform the washing of the dead, which includes three demands, and the second topic: the effects of the inability to perform the washing of the dead, which includes two demands, then the conclusion of the research, which included the results of the research, and its recommendations. The researcher was keen to take into account the consideration of the legal texts that relate to the topic of the research field, taking into account the legal purposes and the established rules; To come out with a disciplined jurisprudential treatment of how to deal with some of the funeral provisions, which are the provisions related to the inability to perform the right of the dead to wash him in exceptional emergency circumstances, while implementing the right of the dead whenever possible; A balanced view between the right of the dead and the right of the living.

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


  1. أولاً: القرآن الکريم.
  2. ثانيًا: مراجع التفسير وعلوم القرآن:
    1. التحرير والتنوير، لمحمد الطاهر بن عاشور التونسي المتوفى: 1393هـ، ط: دار سحنون للنشر والتوزيع - تونس - 1997م.
    2. تفسير القرطبي= الجامع لأحکام القرآن، لأبي عبد الله محمد بن أبي بکر الأنصاري الخزرجي القرطبي، المتوفى: 671هـ، ط: دار الکتب المصرية - القاهرة، الطبعة: الثانية، 1384هـ - 1964م، بتحقيق: أحمد البردوني وإبراهيم أطفيش.
    •  ثالثًا: مراجع متون الحديث الشريف وشروحه:
    1. إرواء الغليل في تخريج أحاديث منار السبيل، لمحمد ناصر الدين الألباني، المتوفى: 1420هـ، ط: المکتب الإسلامي، بيروت، الطبعة: الثانية 1405 هـ - 1985م.
    2. الإعلام بفوائد عمدة الأحکام لابن الملقن سراج الدين أبو حفص عمر الشافعي المصري، المتوفى: 804هـ، ط: دار العاصمة للنشر والتوزيع، المملکة العربية السعودية، الطبعة: الأولى، 1417 هـ - 1997م.
    3. التلخيص الحبير في تخريج أحاديث الرافعي الکبير لابن حجر العسقلاني، ط: مؤسسة قرطبة - مصر، الطبعة: الأولى، 1995م.
    4. التمهيد لما في الموطأ من المعاني والأسانيد، لابن عبد البر، ط: وزارة عموم الأوقاف والشؤون الإسلامية - المغرب، عام النشر: 1387 هـ، تحقيق: مصطفى بن أحمد العلوي , محمد عبد الکبير البکري.
    5. جامع العلوم والحکم، لعبد الرحمن بن أحمد بن رجب الحنبلي، المتوفى: 795هـ، ط: دار المعرفة - بيروت، الطبعة الأولى، 1408هـ.
    6. خلاصة الأحکام في مهمات السنن وقواعد الإسلام، لأبي زکريا محيي الدين يحيى بن شرف النووي، المتوفى: 676هـ، ط: مؤسسة الرسالة - لبنان - بيروت، الطبعة: الاولى، 1418هـ - 1997م
    7. سبل السلام، لمحمد بن إسماعيل الأمير الصنعاني، المتوفى: 1182هـ، ط: مکتبة مصطفى البابي الحلبي، الطبعة: الرابعة، 1379هـ/ 1960م
    8. سنن ابن ماجة، لأبي عبد الله محمد بن يزيد القزويني، المتوفى: 273هـ، ط: دار الرسالة العالمية، الطبعة: الأولى، 1430هـ - 2009م، بتحقيق: شعيب الأرنؤوط - عادل مرشد - محمَّد کامل قره بللي - عَبد اللّطيف حرز الله.
    9. سنن أبي داود، لأبي داود سليمان بن الأشعث بن إسحاق الأزدي السِّجِسْتاني، المتوفى: 275هـ، ط: دار الرسالة العالمية، الطبعة: الأولى، 1430 هـ - 2009 م، بتحقيق: شعَيب الأرنؤوط - محَمَّد کامِل قره بللي.
    10. سنن الدارقطني، لأبي الحسن علي بن عمر بن أحمد بن مهدي البغدادي الدارقطني، المتوفى: 385هـ، ط: مؤسسة الرسالة، بيروت - لبنان، الطبعة: الأولى، 1424 هـ - 2004 م، بتحقيق: شعيب الأرنؤوط، حسن عبد المنعم شلبي، عبد اللطيف حرز الله، أحمد برهوم.
    11. السنن الصغير لأبي بکر البيهقي، أحمد بن الحسين الخراساني، المتوفى: 458هـ، ط: جامعة الدراسات الإسلامية، باکستان الطبعة: الأولى، 1410هـ - 1989م.
    12. السنن الکبرى، لأبي بکر البيهقي، ط: دار الکتب العلمية، بيروت - لبنات، الطبعة: الثالثة، 1424هـ - 2003 م، بتحقيق: محمد عبد القادر عطا.
    13. شرح النووي على صحيح مسلم لمحيي الدين يحيى بن شرف النووي، المتوفى: 676هـ، ط: دار إحياء التراث العربي - بيروت، الطبعة: الثانية، 1392هـ.
    14. شرح مصابيح السنة للإمام البغوي، لمحمَّدُ بن عزِّ الدِّينِ بن أمين الدِّين الکَرمانيّ، الحنفيُّ، المشهور بـ ابن المَلَک، المتوفى: 854 هـ، ط: إدارة الثقافة الإسلامية، الطبعة: الأولى، 1433هـ - 2012م.
    15. صحيح البخاري، لأبي عبدالله محمد بن إسماعيل البخاري، ط: دار طوق النجاة، الطبعة: الأولى، 1422هـ، بتحقيق: محمد زهير بن ناصر الناصر.
    16. صحيح مسلم، لأبي الحسن مسلم بن الحجاج القشيري النيسابوري، المتوفى: 261هـ، ط: دار إحياء التراث العربي - بيروت، بتحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي.
    17. عمدة القاري شرح صحيح البخاري، لأبي محمد محمود الغيتابى الحنفى بدر الدين العيني، المتوفى: 855هـ، ط: دار إحياء التراث العربي.
    18. فتح الباري شرح صحيح البخاري، لأحمد بن علي بن حجر العسقلاني الشافعي، المتوفى:852 هـ، ط: دار المعرفة - بيروت، 1379هـ.
    19. القبس في شرح موطأ مالک بن أنس، للقاضي أبي بکر بن العربي، ط: دار الغرب الإسلامي، الطبعة: الأولى، 1992م.
    20. الکتاب المصنف في الأحاديث والآثار، لأبي بکر بن أبي شيبة، عبد الله بن محمد بن عثمان العبسي، المتوفى: 235هـ، ط: مکتبة الرشد - الرياض، الطبعة: الأولى، 1409هـ، بتحقيق: کمال يوسف الحوت.
    21. اللمع في أسباب ورود الحديث اللمع في أسباب ورود الحديث، لعبد الرحمن بن أبي بکر، جلال الدين السيوطي، المتوفى: 911هـ، ط: دار الفکر للطباعة والنشر والتوزيع، الطبعة: الأولى، 1416هـ / 1996 م
    22. المسالک في شرح موطأ مالک، لأبي بکر ابن العربي، ط: دار الغرب الإسلامي- بيروت، الطبعة: الأولى، 1428هـ، 2007م.
    23. المستدرک على الصحيحين، لأبي عبد الله الحاکم محمد بن عبد الله بن حمدويه بن نُعيم النيسابوري، المتوفى: 405هـ، ط: دار الکتب العلمية - بيروت، الطبعة: الأولى، 1411هـ - 1990م، بتحقيق: مصطفى عبد القادر عطا.
    24. مسند الإمام أحمد بن حنبل، لأبي عبد الله أحمد بن محمد بن حنبل بن هلال الشيباني، المتوفى: 241هـ، ط: مؤسسة الرسالة، الطبعة: الأولى، 1421 هـ - 2001 م، بتحقيق: شعيب الأرنؤوط - عادل مرشد، وآخرون.
    25. المعجم الأوسط، لأبي القاسم سليمان بن أحمد بن أيوب الطبراني، المتوفى: 360هـ، ط: دار الحرمين - القاهرة، بتحقيق: طارق بن عوض الله بن محمد , عبد المحسن بن إبراهيم الحسيني.
    26. المعجم الکبير، لأبي القاسم الطبراني، ط: دار إحياء التراث العربي، الطبعة: الثانية، 1983 م، بتحقيق: حمدي بن عبد المجيد السلفي.
    27. المُعْلم بفوائد مسلم، لأبي عبد الله محمد بن علي بن عمر التَّمِيمي المازري المالکي، المتوفى: 536هـ، ط: الدار التونسية للنشر، الطبعة: الثانية، 1988م.
    28. المفهم لما أشکل من تلخيص کتاب مسلم لأبي العباس أحمد بن عمر بن إبراهيم القرطبي المتوفى 656 هـ، ط: دار ابن کثير، دمشق - بيروت، الطبعة: الأولى، 1996م.
    29. نيل الأوطار شرح منتقى الأخبار، لمحمد بن علي الشوکاني اليمني، المتوفى: 1250هـ، ط: دار الحديث، مصر، الطبعة: الأولى، 1413هـ - 1993م، بتحقيق: عصام الدين الصبابطي.
    • رابعًا: مراجع أصول الفقه وقواعده:
    1. الأشباه والنظائر، لتاج الدين عبد الوهاب بن تقي الدين السبکي، المتوفى: 771هـ، ط: دار الکتب العلمية، الطبعة: الأولى 1411هـ- 1991م.
    2. الأشباه والنظائر، لعبد الرحمن بن أبي بکر، جلال الدين السيوطي، المتوفى: 911هـ، ط: دار الکتب العلمية، الطبعة: الأولى، 1411هـ - 1990م.
    3. أنوار البروق في أنواء الفروق، لأبي العباس شهاب الدين أحمد بن إدريس المالکي الشهير بالقرافي، المتوفى: 684هـ، ط: عالم الکتب.
    4. شرح القواعد الفقهية لأحمد بن الشيخ محمد الزرقا، المتوفى: 1357هـ، ط: دار القلم - دمشق / سوريا، الطبعة: الثانية، 1409هـ - 1989م.
    5. قواعد الأحکام في مصالح الأنام، لأبي محمد عز الدين عبد العزيز بن عبد السلام الدمشقي، الملقب بسلطان العلماء، المتوفى: 660هـ، ط: دار المعارف بيروت - لبنان.
    6. المستصفى لأبي حامد محمد بن محمد الغزالي، المتوفى: 505هـ، ط: دار الکتب العلمية، الطبعة: الأولى، 1413هـ - 1993م، بتحقيق: محمد عبد السلام عبد الشافي.
    7. معلمة زايد للقواعد الفقهية والأصولية، لمجموعة من العلماء من مختلف الأقطار الإسلامية، وتم إنجازها بالاشتراک بين مجمع الفقه الإسلامي الدولي، ومؤسسة زايد للأعمال الخيرية والإنسانية، ط: المجموعة الطباعية للنشر والتوزيع، بلبنان، الطبعة الأولى، عام 2013م.
    8. الوجيز في إيضاح قواعد الفقة الکلية، للدکتور محمد صدقي بن أحمد آل بورنو الغزي، ط: مؤسسة الرسالة، بيروت - لبنان، الطبعة: الرابعة، 1416هـ - 1996م.
    • خامسًا: مراجع الفقه:

    أولاً: المذهب الحنفي:

    1. الأصل المعروف بالمبسوط للشيباني لأبي عبد الله محمد بن الحسن بن فرقد الشيباني، المتوفى: 189هـ، ط: إدارة القرآن والعلوم الإسلامية - کراتشي
    2. البحر الرائق شرح کنز الدقائق، لابن نُجيم المصري، ط: دار الکتاب الإسلامي
    3. بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع، علاء الدين، أبو بکر بن مسعود بن أحمد الکاساني الحنفي، المتوفى: 587هـ، ط: دار الکتب العلمية، الطبعة: الثانية، 1406هـ - 1986م.
    4. البناية شرح الهداية، لمحمود بن أحمد بن موسى بن الغيتابي الحنفي بدر الدين العيني، المتوفى: 855هـ، ط: دار الکتب العلمية - بيروت، لبنان، الطبعة: الأولى، 1420هـ - 2000م.
    5. تبيين الحقائق شرح کنز الدقائق، لعثمان بن علي البارعي، فخر الدين الزيلعي الحنفي، المتوفى: 743 هـ، ط: المطبعة الکبرى الأميرية - بولاق، القاهرة، الطبعة: الأولى، 1313 هـ.
    6. التجريد للقدوري، لأحمد بن محمد بن جعفر بن حمدان القدوري، المتوفى: 428 هـ، ط: دار السلام - القاهرة، الطبعة: الثانية، 1427هـ- 2006م.
    7. تحفة الفقهاء لمحمد بن أحمد أبي بکر علاء الدين السمرقندي، المتوفى: نحو 540هـ، ط: دار الکتب العلمية، بيروت - لبنان، الطبعة: الثانية، 1994م.
    8. حاشية الطحطاوي على مراقي الفلاح شرح نور الإيضاح لأحمد بن محمد بن إسماعيل الطحطاوي الحنفي، المتوفى 1231هـ، ط: دار الکتب العلمية بيروت - لبنان، الطبعة: الطبعة الأولى 1418هـ - 1997م.
    9. العناية شرح الهداية لأکمل الدين أبي عبد الله ابن الشيخ شمس الدين ابن الشيخ جمال الدين الرومي البابرتي، المتوفى: 786هـ، ط: دار الفکر.
    10. فتح القدير، للکمال الدين محمد بن عبد الواحد السيواسي المعروف بابن الهمام، المتوفى: 861هـ، ط: دار الفکر.
    11. المبسوط لشمس الأئمة محمد بن أحمد بن أبي سهل السرخسي، المتوفى: 483هـ، ط: دار المعرفة - بيروت، 1993م.
    12. المحيط البرهاني في الفقه النعماني، لبرهان الدين محمود بن أحمد بن مَازَةَ البخاري الحنفي، المتوفى: 616هـ، ط: دار الکتب العلمية، بيروت - لبنان، الطبعة: الأولى، 1424هـ - 2004م.
    13. مراقي الفلاح شرح متن نور الإيضاح، لحسن بن عمار بن علي الشرنبلالي المصري الحنفي، المتوفى: 1069هـ، ط: المکتبة العصرية، الطبعة: الأولى، 1425 هـ - 2005 م.
    14. نصب الراية لأحاديث الهداية لجمال الدين عبد الله بن يوسف بن محمد الزيلعي، المتوفى: 762هـ، ط: مؤسسة الريان - بيروت -لبنان/ دار القبلة للثقافة الإسلامية- السعودية، الطبعة: الأولى، 1418هـ/1997م.

    ثانيًا: المذهب المالکي:

    1. بداية المجتهد و نهاية المقتصد، لأبي الوليد محمد بن أحمد بن محمد بن أحمد بن رشد القرطبي الشهير بابن رشد الحفيد، المتوفى: 595هـ، ط: مطبعة مصطفى البابي الحلبي- مصر، الطبعة: الرابعة، 1395هـ/1975م
    2. البيان والتحصيل والشرح والتوجيه والتعليل لمسائل المستخرجة، لأبي الوليد محمد بن أحمد بن رشد القرطبي، المتوفى: 520هـ، ط: دار الغرب الإسلامي، بيروت - لبنان، الطبعة: الثانية، 1408هـ، 1988م، بتحقيق: د محمد حجي.
    3. التاج والإکليل لمختصر خليل، لمحمد بن يوسف بن أبي القاسم العبدري، المتوفى: 897هـ، ط: دار الفکر، عام 1398هـ.
    4. التبصرة، لعلي بن محمد الربعي اللخمي، المتوفى: 478 هـ، ط: وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية، قطر، الطبعة: الأولى، 1432هـ - 2011م.
    5. حاشية الدسوقي على الشرح الکبير، لمحمد بن أحمد بن عرفة الدسوقي المالکي، المتوفى: 1230هـ، ط: دار الفکر- بيروت.
    6. حاشية العدوي على شرح کفاية الطالب الرباني، لأبي الحسن, علي بن أحمد بن مکرم الصعيدي العدوي، المتوفى: 1189هـ، ط: دار الفکر - بيروت، 1414هـ - 1994م، بتحقيق: يوسف الشيخ محمد البقاعي.
    7. الذخيرة، لأبي العباس شهاب الدين أحمد بن إدريس المالکي الشهير بالقرافي، المتوفى: 684هـ، ط: دار الغرب الإسلامي- بيروت، الطبعة: الأولى، 1994م، بتحقيق: محمد حجي، سعيد أعراب، محمد بو خبزة.
    8. شرح ابن ناجي التنوخي على متن الرسالة لابن أبي زيد القيرواني لقاسم بن عيسى بن ناجي التنوخي القيرواني، المتوفى: 837هـ، ط: دار الکتب العلمية، بيروت - لبنان، الطبعة: الأولى، 1428هـ - 2007 م.
    9. شرح التلقين لأبي عبد الله محمد التَّمِيمي المازري المالکي، المتوفى: 536هـ، ط: دار الغرب الإِسلامي، الطبعة: الأولى، 2008 م.
    10. شرح الرسالة للقاضي عبد الوهاب بن علي بن نصر الثعلبي البغدادي المالکي، المتوفى: 422 هـ، ط: دار ابن حزم، الطبعة: الأولى، 1428 هـ - 2007 م.
    11. شرح الزُّرقاني على مختصر خليل، لعبد الباقي بن يوسف بن أحمد الزرقاني المصري، المتوفى: 1099هـ، ط: دار الکتب العلمية، بيروت - لبنان، الطبعة: الأولى، 1422 هـ - 2002 م.
    12. شرح مختصر خليل للخرشي، لمحمد بن عبد الله الخرشي المالکي، المتوفى: 1101هـ، ط: دار الفکر- بيروت.
    13. الفواکه الدواني على رسالة ابن أبي زيد القيرواني، لأحمد بن غانم شهاب الدين النفراوي الأزهري المالکي، المتوفى: 1126هـ، ط: مکتبة الثقافة الدينية.
    14. المدونة الکبرى، رواية الإمام سحنون عن الإمام مالک، دار الکتب العلمية، الطبعة: الأولى، 1415هـ - 1994م.
    15. المقدمات الممهدات، لأبي الوليد محمد بن أحمد بن رشد القرطبي، المتوفى: 520هـ، ط: دار الغرب الإسلامي، بيروت - لبنان، الطبعة: الأولى، 1408 هـ - 1988 م.
    16. منح الجليل شرح مختصر خليل، لمحمد بن أحمد بن محمد عليش المالکي، المتوفى: 1299هـ، ط: دار الفکر - بيروت، 409هـ/ 1989م.
    17. مواهب الجليل في شرح مختصر خليل، لشمس الدين أبي عبد الله محمد الطرابلسي المغربي، المعروف بالحطاب الرُّعيني المالکي، المتوفى: 954هـ، ط: دار الفکر، الطبعة: الثالثة، 1412هـ - 1992م.
    18. النوادر والزيادات على ما في المدونة من غيرها من الأمهات لأبي محمد عبد الله بن أبي زيد عبد الرحمن النفزي، القيرواني، المالکي، المتوفى: 386هـ، ط: دار الغرب الإسلامي، بيروت، الطبعة: الأولى، 1999م.

    ثالثًا: المذهب الشافعي:

    1. الأُمّ، لمحمد بن إدريس بن العباس بن عثمان بن شافع بن عبد المطلب، المتوفى: 204هـ، ط: دار الوفاء المنصورة، الطبعة: الأولى 2001م.
    2. بحر المذهب، للروياني، أبو المحاسن عبد الواحد بن إسماعيل، المتوفى: 502 هـ، ط: دار الکتب العلمية، الطبعة: الأولى، 2009 م.
    3. البيان في مذهب الإمام الشافعي، لأبي الحسين يحيى بن أبي الخير بن سالم العمراني اليمني الشافعي، المتوفى: 558هـ، ط: دار المنهاج - جدة، الطبعة: الأولى، 1421هـ- 2000م.
    4. تحفة المحتاج في شرح المنهاج، لأحمد بن محمد بن علي بن حجر الهيتمي، المتوفى: 974هـ، ط: المکتبة التجارية الکبرى بمصر، عام النشر: 1357هـ، 1983م.
    5. الحاوى الکبير، لأبي الحسن علي بن محمد بن حبيب البصري البغدادي، الشهير بالماوردي، المتوفى: 450هـ، ط: دار الفکر ـ بيروت.
    6. العزيز شرح الوجيز المعروف بالشرح الکبير، لعبد الکريم بن محمد بن عبد الکريم، أبو القاسم الرافعي القزويني، المتوفى: 623هـ، ط: دار الکتب العلمية، بيروت - لبنان، الطبعة: الأولى، 1417هـ - 1997م، بتحقيق: علي محمد عوض - عادل أحمد عبد الموجود.
    7. المجموع شرح المهذب، لأبي زکريا محيي الدين يحيى بن شرف النووي، المتوفى: 676هـ، ط: دار الفکر.
    8. مغني المحتاج إلى معرفة معاني ألفاظ المنهاج لمحمد بن أحمد الخطيب الشربيني، المتوفى: 977هـ، ط: دار الکتب العلمية، الطبعة: الأولى، 1415هـ - 1994م.
    9. منهاج الطالبين وعمدة المفتين في الفقه للنووي، ط: دار الفکر، الطبعة: الأولى، 1425هـ/2005م.
    10. نهاية المحتاج إلى شرح المنهاج لمحمد بن أبي العباس أحمد بن حمزة شهاب الدين الرملي، المتوفى: 1004هـ، ط: دار الفکر، بيروت، 1404هـ/1984م.

    رابعًا: المذهب الحنبلي:

    1. الإقناع في فقه الإمام أحمد بن حنبل، لموسى بن أحمد بن موسى بن سالم الحجاوي المقدسي، ثم الصالحي، شرف الدين، أبو النجا، المتوفى: 968هـ، ط: دار المعرفة بيروت - لبنان، بتحقيق: عبد اللطيف محمد موسى السبکي.
    2. الإنصاف في معرفة الراجح من الخلاف، لعلاء الدين علي بن سليمان المرداوي الحنبلي، المتوفى: 885هـ، ط: دار إحياء التراث العربي، الطبعة: الثانية.
    3. دقائق أولي النهى لشرح منتهى الإرادات، لمنصور بن يونس بن إدريس البهوتى الحنبلى، المتوفى: 1051هـ، ط: عالم الکتب، الطبعة: الأولى، 1414هـ - 1993م.
    4. الدلائل والإشارات على أخصر المختصرات لمحمد بن بدر الدين البلباني الحنبلي، المتوفى: 1083 هـ، د. عبد العزيز بن عدنان العيدان، د. أنس بن عادل اليتامى، ط: دار الرکائز للنشر والتوزيع - الکويت، الطبعة: الأولى، 1439 هـ - 2018م.
    5. شرح الزرکشي على مختصر الخرقي، لشمس الدين أبي عبد الله محمد بن عبد الله الزرکشي المصري الحنبلي، المتوفى:772هـ، ط: دار الکتب العلمية- لبنان، 1423هـ - 2002م.
    6. الشرح الممتع على زاد المستقنع، لمحمد بن صالح بن محمد العثيمين، المتوفى: 1421هـ، ط: دار ابن الجوزي، الطبعة: الأولى، 1422 - 1428 هـ.
    7. الکافي في فقه الإمام أحمد، لموفق الدين عبد الله بن أحمد بن محمد بن قدامة المقدسي، المتوفى: 620هـ، ط: دار الکتب العلمية، الطبعة: الأولى، 1414هـ - 1994م.
    8. المبدع في شرح المقنع، لإبراهيم بن محمد بن عبد الله بن مفلح، المتوفى: 884هـ، ط: دار عالم الکتب، الرياض، الطبعة: 1423هـ /2003م.
    9. مسائل أحمد بن حنبل رواية ابنه عبد الله، لأبي عبد الله أحمد بن محمد بن حنبل، ط: المکتب الإسلامي - بيروت، الطبعة: الأولى، 1401هـ 1981م.
    10. المسائل الفقهية من کتاب الروايتين والوجهين، للقاضي أبو يعلى، محمد بن الحسين بن محمد بن خلف المعروف بـابن الفراء، المتوفى: 458هـ، ط: مکتبة المعارف، الرياض، الطبعة: الأولى، 1405هـ - 1985م.
    11. المغني، لابن قدامة المقدسي ط: مکتبة القاهرة، 1388هـ - 1968م.
    12. النکت والفوائد السنية على مشکل محرر مجد الدين ابن تيمية، لإبراهيم بن محمد بن مفلح، برهان الدين، المتوفى: 884هـ، ط: مکتبة المعارف - الرياض، الطبعة: الثانية، 1404هـ.

    خامسًا: المذهب الظاهري:

    1. المحلى بالآثار، لأبي محمد علي بن أحمد بن سعيد بن حزم الأندلسي القرطبي الظاهري، المتوفى: 456هـ، ط: دار الفکر - بيروت.

    سادسًا: المذهب الزيدي:

    1. الأحکام في الحلال والحرام، للإمام يحيى بن الحسين بن القاسم بن الحسن بن علي بن أبي طالب، ط: مکتبة يعسوب، الطبعة: الأولى، 1410هـ- 1990م.
    2. الانتصار على علماء الأمصار في تقرير المختار من مذاهب الأئمة ليحيى بن حمزة بن علي بن إبراهيم الحسيني، المتوفى 749 هـ، ط: مؤسسة الإمام زيد -عليه السلام- الثقافية.
    3. التاج المذهب لأحکام المذهب، لأحمد بن يحيى بن المرتضى، ط: دار الکتاب الإسلامي.
    4. شرح الأزهار لأحمد المرتضى، وهو شرح لکتاب المنتزع المختار من الغيث المدار المفتح لکمائم الأزهار في فقه الأئمة الأطهار للعلامة أبي الحسن عبد الله بن مفتاح، ط: مطبعة حجازى بالقاهرة، الطبعة الثانية، لسنة 1358هـ.

    سابعًا: المذهب الإباضي:

    1. شرح النيل وشفاء العليل، لمحمد بن يوسف بن عيسى أطفيش، المتوفى: 1332هـ/1914م، ط: دار الفتح، بيروت، الطبعة الثانية، 1392هـ / 1972م.
    2. معارج الآمال على مدارج الکمال بنظم مختصر الخصال، لنور الدين أبي محمد عبد الله بن حميد السالمي، المتوفى: 1914م، ط: وزارة التراث القومي والثقافة- سلطنة عمان، الطبعة: الأولى، 1984م.

    ثامنًا: المذهب الإمامي:

    1. تذکرة الفقهاء، للحلي، ط: مؤسسة آل البيت عليهم السلام، قم- 1372هـ.
    2. جامع المقاصد في شرح القواعد، لعلي بن الحسين الکرکي، المتوفى940هـ، ط: مؤسسة آل البيت لإحياء التراث - قم، الطبعة: الأولى، 1408 هـ.
    3. مستمسک العروة، لآية الله العظمى السيد محسن الطباطبائي الحکيم، ط: مکتبة آية الله العظمى المرعشي النجفي، قم - إيران، الطبعة: الرابعة، 1404ه‍.
    4. مصباح الفقيه لأقا رضا الهمداني، ط: مکتبة الصدر، إيران.
    5. المعتبر في الشرح المختصر للحسن بن يوسف بن المطهر الحلي، المتوفى: 726 ه‍، المطبعة: مدرسة الامام أمير المؤمنين، إيران، 1364هـ.
    6. نهاية الإحکام للحلي، ط: مؤسسة اسماعيليان - قم- إيران، الطبعة الثانية.
    • سادسًا: مراجع اللغة وغريب الألفاظ:
    1. طلبة الطلبة لعمر بن محمد بن أحمد بن إسماعيل، أبي حفص النسفي، المتوفى: 537هـ، ط: مکتبة المثنى، ببغداد، العراق، 1311هـ.
    2. القاموس الفقهي لغة واصطلاحا، للدکتور سعدي أبو حبيب، ط: دار الفکر، دمشق - سورية، الطبعة: الثانية 1408 هـ، 1988 م.
    3. لسان العرب، لمحمد بن مکرم بن علي، جمال الدين ابن منظور الأنصاري، المتوفى: 711هـ، ط: دار المعارف، القاهرة، تحقيق: عبد الله علي الکبير، محمد أحمد حسب الله، هاشم محمد الشاذلي.
    4. المحکم والمحيط الأعظم لأبي الحسن علي بن إسماعيل بن سِيده المرسي، المتوفى: 458هـ، ط: دار الکتب العلمية - بيروت، الطبعة: الأولى، 1421هـ - 2000 م، بتحقيق: عبد الحميد هنداوي.
    5. المصباح المنير في غريب الشرح الکبير، لأحمد بن محمد بن علي الفيومي أبي العباس، المتوفى: نحو 770هـ، ط: المکتبة العلمية - بيروت.
    6. النهاية في غريب الحديث والأثر، لمجد الدين المبارک بن محمد بن عبد الکريم الشيباني الجزري ابن الأثير، المتوفى: 606هـ، ط: المکتبة العلمية - بيروت، 1399هـ - 1979م، بتحقيق: طاهر أحمد الزاوى، محمود محمد الطناحي.
    • سابعًا: مراجع فقهية عامة:
    1. الإجماع لابن المنذر، ط: دار المسلم للنشر والتوزيع، الطبعة: الطبعة الأولى، 1425هـ/ 2004مـ.
    2. مراتب الإجماع في العبادات والمعاملات والاعتقادات لابن حزم الظاهري، ط: دار الکتب العلمية - بيروت.
    3. المستجدات في کتاب الجنائز، رسالة دکتوراه للباحث: عايد بن معافى الجدعاني، شعبة الفقه، جامعة أم القرى، المملکة العربية السعودية، عام 2011م.
    4. نبش القبر في الفقه الإسلامي دراسة فقهية مقارنة، د. محمد عبد العزيز الخضير، بحث منشور بمجلة: الدراسات العربية، کلية دار العلوم- جامعة المنيا، المجلد السادس، العدد السادس والثلاثين، عام 2017م.

     

     

     

     

    r

    Index of sources and references

    • First: the Holy Qur'an.
    • Second: References to interpretation and sciences of the Qur’an:

    1.  altahrir waltanwiru, limuhamad altaahir bin eashur altuwnusii almutawafaa: 1393hi, ta: dar sahnun lilnashr waltawzie - tunis - 1997m.

    2.  tafsir alqurtubii= aljamie li'ahkam alqurani, li'abi eabd allah muhamad bin 'abi bakr al'ansarii alkhazrajii alqurtibi,almutawafaa: 671hi, ta: dar alkutub almisriat - alqahirati, altabeati: althaaniati, 1384h - 1964m, bitahqiqi: 'ahmad albarduni wa'iibrahim 'atfish.

    • Third: References to the text of the noble hadith and its explanations:

    3.  'iirwa' alghilil fi tkhiriji' ahadithi mnar alsibili, lmuhamad nasir aldiyn al'albani, almutawafaa: 1420hu, ta: almaktabi al'iislami, biruta, altabeata: althaaniat 1405 hi - 1985m.

    4.  al'iielam bifawayid eumdat al'ahkam liabn almulaqin siraj aldiyn 'abu hafs eumar alshaafieii almisrii, almutawafaa: 804hi, ta: dar aleasimat lilnashr waltawzie, almamlakat alearabiat alsaeudiati, altabeati: al'uwlaa, 1417 hi - 1997m.

    5.  altalkhis alhabir fi takhrij 'ahadith alraafiei alkabir liabn hajar aleasqalani, ta: muasasat qurtubat - masir, altabeati: al'uwlaa, 1995m.

    6.  altamhid lima fi almuataa min almaeani wal'asanidu, liaibn eabd albar, ta: wizarat eumum al'awqaf walshuwuwn al'iislamiat - almaghrib, eam alnashri: 1387 ha, tahqiqu: mustafaa bin 'ahmad alealawi , muhamad eabd alkabir albakri.

    7.  jamie aleulum walhakmi, lieabd alrahman bin 'ahmad bin rajab alhanbali, almutawafaa: 795hi, ta: dar almaerifat - bayrut, altabeat al'uwlaa, 1408hi.

    8.  khulasat al'ahkam fi muhimaat alsunan waqawaeid al'iislam,li'abi zakaria muhyi aldiyn yahyaa bin sharaf alnawwii, almutawafaa : 676hi, ta: muasasat alrisalat - lubnan - bayrut, altabeat : alawlaa, 1418h - 1997m

    9.  subul alsalam,lmuhamad bin 'iismaeil al'amir alsaneani, almutawafaa: 1182hi, ta: maktabat mustafaa albabi alhalbi, altabeat : alraabieati, 1379hi/ 1960m

    10.  sunan abn majata, li'abi eabd allh muhamad bin yazid alqazwini, almutawafaa: 273hi, ta: dar alrisalat alealamiati, altabeati: al'uwlaa, 1430h - 2009m, bitahqiqi: shueayb al'arnawuwt - eadil murshid - mhmmad kamil qarah bilili - eabd allltyf haraz allah.

    11.  sinan 'abi dawud, li'abi dawud sulayman bin al'asheath bin 'iishaq al'azdii alssijistany, almutawafaa: 275hi, ta: dar alrisalat alealamiati, altabeatu: al'uwlaa, 1430 hi - 2009 mu, bitahqiqi: sheayb al'arnawuwt - mhammad kamil qarah billi.

    12.  sunan aldaariqatani, li'abi alhasan eali bin eumar bin 'ahmad bin mahdi albaghdadi aldaariqatani, almutawafaa: 385hi, tu: muasasat alrisalati, bayrut - lubnan, altabeatu: al'uwlaa, 1424 hi - 2004 mu, bitahqiqi: shueayb al'arnawuwta, hasan eabd almuneim shalabi, eabd allatif haraz allah, 'ahmad barhum.

    13.  alsunan alsaghir li'abi bakr albayhaqi, 'ahmad bin alhusayn alkharasani, almutawafaa: 458hi, ta: jamieat aldirasat al'iislamiati,bakistanalitabeati: al'uwlaa, 1410h - 1989m.

    14.  alasunan alkubraa, li'abi bakr albayhaqi, ta: dar alkutub aleilmiati, bayrut - libanati, altabeati: althaalithati, 1424 hi - 2003 mu, bitahqiqi: muhamad eabd alqadir eata.

    15.  sharh alnawawiu ealaa sahih muslim limuhyi aldiyn yahyaa bin sharaf alnawwii, almutawafaa: 676hi, ta: dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut, altabeata: althaaniatu, 1392h.

    16.  sharh masabih alsunat lil'iimam albaghwi, lmhmmad bn ezz alddin bin 'amin alddin alkarmany, alhnfyu, almashhur bi aibn almalak, almutawafaa: 854 ha, ta: 'iidarat althaqafat al'iislamiati, altabeati: al'uwlaa, 1433h - 2012m.

    17.  sahih albukharii, li'abi eabdallah muhamad bin 'iismaeil albukhari, ta: dar tawq alnajaati, altabeati: al'uwlaa, 1422hi, bitahqiqi: muhamad zuhayr bin nasir alnaasir.

    18.  sahih muslmin, li'abi alhasan muslim bin alhajaaj alqushayrii alniysaburi, almutawafaa: 261hi, ta: dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut, bitahqiqi: muhamad fuad eabd albaqi.

    19.  eumdat alqariy sharh sahih albukhari, li'abi muhamad mahmud alghitabaalhanfaa badr aldiyn aleayni, almutawafaa: 855hi, ta: dar 'iihya' alturath alearabii.

    20.  fath albari sharh sahih albukhari, li'ahmad bin ealiin bin hajar aleasqalanii alshaafieii, almutawafaa:852 ha, ta: dar almaerifat - bayrut, 1379h.

    21.  alqabs fi sharh muataa malik bin 'ans, lilqadi 'abi bakr bin alearbii,ti: dar algharb al'iislamii, altabeati: al'uwlaa, 1992mi.

    22.  alkutaab almusanaf fi al'ahadith walathar, li'abi bakr bin 'abi shibati, eabd allh bin muhamad bin euthman aleabsi, almutawafaa: 235hi, ta: maktabat alrushd - alrayad, altabeatu: al'uwlaa, 1409hi, bitahqiqi: kamal yusif alhut.

    23.  allimueifiiasbaburudalhadith allamae fi 'asbab wurud alhadithi, lieabd alrahman bin 'abi bakr, jalal aldiyn alsiyuti,almutawafaa: 911hi, ta: dar alfikr liltibaeat walnashr waltawzie, altabeati: al'uwlaa, 1416 hi / 1996 m

    24.  almasalik fi sharh muataa malki, li'abi bakr abn alearabii, ta: dar algharb al'iislamii- bayrut, altabeatu: al'uwlaa, 1428hi, 2007m.

    25.  alimustadrak ealaa alsahihayni, li'abi eabd allah alhakim muhamad bin eabd allah bin hamduih bin nueym alnaysaburi, almutawafaa: 405hi, ta: dar alkutub aleilmiat - bayrut, altabeatu: al'uwlaa, 1411h - 1990m, bitahqiqi: mustafaa eabd alqadir eata.

    26.  msnid al'iimam 'ahmad bin hanbal, li'abi eabd allah 'ahmad bin muhamad bin hanbal bin hilal alshiybani, almutawafaa: 241hi, ta: muasasat alrisalati, altabeati: al'uwlaa, 1421 hi - 2001 mu, bitahqiqi: shueayb al'arnawuwt - eadil murshid, wakhrun.

    27.  almuejam al'awsata, li'abi alqasim sulayman bin 'ahmad bin 'ayuwb altabrani, almutawafaa: 360hi, ta: dar alharamayn - alqahirati, bitahqiqi: tariq bin eawad allh bin muhamad , eabd almuhsin bin 'iibrahim alhusayni.

    28.  almuejam alkabiri, li'abi alqasim altabarani, ta: dar 'iihya' alturath alearabii, altabeati: althaaniati, 1983 mu, bitahqiqi: hamdi bin eabd almajid alsalafi.

    29.  almuelm bifawayid muslimin, li'abi eabd allah muhamad bin ealii bin eumar alttamimy almazrii almalki, almutawafaa: 536hi, ta: aldaar altuwnisiat lilnashri, altabeati: althaaniati, 1988m.

    30.  almifham lamaa 'ushakil min talkhis kitab muslim li'abi aleabaas 'ahmad bin eumar bin 'iibrahim alqurtubii almutawafaa 656 ha, t: dar aibn kathir, dimashq - bayrut, altabeata: al'uwlaa, 1996m.

    31.  nil al'awtar sharh muntaqaa al'akhbari, limuhamad bin ealiin alshuwkanii alyamani, almutawafaa: 1250hi, ta: dar alhadithi, masr, altabeata: al'uwlaa, 1413h - 1993m, bitahqiqi: eisam aldiyn alsababiti.

    • Fourth: References to the principles of jurisprudence and its rules:

    32.  al'ashbah walnazayiri, litaj aldiyn eabd alwahaab bn taqi aldiyn alsabki, almutawafaa: 771hi, ta: dar alkutub aleilmiati, altabeati: al'uwlaa 1411hi- 1991m.

    33.  al'ashbah walnazayir, lieabd alrahman bin 'abi bakr, jalal aldiyn alsuyuti, almutawafaa: 911hi, ta: dar alkutub aleilmiati, altabeati: al'uwlaa, 1411h - 1990m.

    34.  'anwar alburuq fi 'anwa' alfuruqi, li'abi aleabaas shihab aldiyn 'ahmad bin 'iidris almaliki alshahir bialqarafi, almutawafaa: 684hi, tu: ealam alkutub.

    35.  sharh alqawaeid alfiqhiat li'ahmad bin alshaykh muhamad alzarqa, almutawafaa: 1357hi, ta: dar alqalam - dimashq / surya, altabeatu: althaaniati, 1409h - 1989m.

    36.  qawaeid al'ahkam fi masalih al'anam, li'abi muhamad eiz aldiyn eabd aleaziz bin eabd alsalam aldimashqi, almulaqab bisultan aleulama'i, almutawafaa: 660hi, ta: dar almaearif bayrut - lubnan.

    37.  almustasfaa li'abi hamid muhamad bin muhamad alghazalii, almutawafaa: 505hi, ta: dar alkutub aleilmiati, altabeati: al'uwlaa, 1413hi - 1993m, bitahqiqi: muhamad eabd alsalam eabd alshaafi.

    38.  muealimat zayid lilqawaeid alfiqhiat wal'usuliati, limajmueat min aleulama' min mukhtalif al'aqtar al'iislamiati, watama 'iinjazuha bialaishtirak bayn majmae alfiqh al'iislamii alduwali, wamuasasat zayid lil'aemal alkhayriat wal'iinsaniati, ta: almajmueat altibaeiat lilnashr waltawziei, bilubnan, altabeat al'uwlaa, eam 2013m.

    39.  alujiz fi 'iidah qawaeid alfiqat alkuliyati, lilduktur muhamad sidqi bin 'ahmad al burnu alghazi, ta: muasasat alrisalati, bayrut - lubnan, altabeata: alraabieati, 1416h - 1996m.

    • Fifthly: References to Fiqh:
    • First: the Hanafi school :

    40.  al'asl almaerufibialmibsutlilashibanili'abi eabd allh muhamad bin alhasan bin farqad alshiybani, almutawafaa: 189hi, ta: 'iidarat alquran waleulum al'iislamiat - karatshi

    41.  albahr alraayiq sharh kanz aldaqayiqi, liabn nujym almisrii, ta: dar alkitaab al'iislamii

    42.  badayie alsanayie fi tartib alsharayiei, eala' aldiyn, 'abu bakr bin maseud bin 'ahmad alkasanii alhanafii, almutawafaa: 587hi, ta: dar alkutub aleilmiati, altabeati: althaaniati, 1406h - 1986m.

    43.  albinayat sharh alhidayati, limahmud bin 'ahmad bin musaa bin alghitabi alhanafii badr aldiyn aleayni, almutawafaa: 855hi, ta: dar alkutub aleilmiat - bayrut, lubnan, altabeati: al'uwlaa, 1420h - 2000m.

    44.  tabiin alhaqayiq sharh kanz aldaqayiqi, laeuthman bin eali albariei, fakhr aldiyn alziylei alhanafii, almutawafaa: 743 ha, ta: almatbaeat alkubraa al'amiriat - bulaq, alqahirati, altabeatu: al'uwlaa, 1313 hu.

    45.  altajrid lilqaduri, li'ahmad bin muhamad bin jaefar bin hamdan alqaduri, almutawafaa: 428 ha, ta: dar alsalam - alqahirati, altabeati: althaaniatu, 1427hi- 2006m.

    46.  tahafatialfuqaha'lmuhamad bin 'ahmad 'abi bakr eala' aldiyn alsamirqandi, almutawafaa: nahw 540hi, ta: dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, altabeati: althaaniati, 1994m.

    47.  hashiat altahtawi ealaa maraqi alfalaah sharh nur al'iidah li'ahmad bin muhamad bin 'iismaeil altahatawii alhanafii, almutawafaa 1231hi, ta: dar alkutub aleilmiat bayrut - lubnan, altabeata: altabeat al'uwlaa 1418h - 1997m.

    48.  aleinayat sharh alhidayat li'akmal aldiyn 'abi eabd allah aibn alshaykh shams aldiyn abn alshaykh jamal aldiyn alruwmii albabirti, almutawafaa: 786hi, ta: dar alfikri.

    49.  fath alqidir, lilkamal aldiyn muhamad bin eabd alwahid alsiyuasi almaeruf biabn alhamami, almutawafaa: 861hi, ta: dar alfikri.

    50.  almabsut lishams al'ayimat muhamad bin 'ahmad bin 'abi sahl alsarukhsii, almutawafaa: 483hi, ta: dar almaerifat - bayrut, 1993m.

    51.  almuhit alburhaniu fi alfiqh alniemanii, liburhan aldiyn mahmud bin 'ahmad bin mazat albukharii alhanafii, almutawafaa: 616hi, ta: dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, altabeata: al'uwlaa, 1424h - 2004m.

    52.  miraaqi alfalaah sharh matn nur al'iidah, lihasan bin eamaar bin eali alsharunbilali almisrii alhanafii, almutawafaa: 1069hi, ta: almaktabat aleasriati, altabeati: al'uwlaa, 1425 hi - 2005 mi.

    53.  nasb alraayat li'ahadith alhidayat lijamal aldiyn eabd allh bin yusif bin muhamad alziylei, almutawafaa: 762hi, ta: muasasat alrayaan - bayrut -lubnan/ dar alqiblat lilthaqafat al'iislamiati- alsaeudiati, altabeati: al'uwlaa, 1418h/1997m.

    • Second: The Maliki school :

    54.  bidayat almujtahid w nihayat almuqtasid, li'abi alwalid muhamad bin 'ahmad bin muhamad bin 'ahmad bin rushd alqurtubii alshahir biaibn rushd alhafidi, almutawafaa : 595hi, ta: matbaeat mustafaa albabi alhalbi- masr, altabeati: alraabieati, 1395h/1975m

    55.  alibian waltahsil walsharh waltawjih waltaelil limasayil almustakhrajati, li'abi alwalid muhamad bin 'ahmad bin rushd alqurtabii, almutawafaa: 520hi, ta: dar algharb al'iislami, bayrut - lubnan, altabeati: althaaniati, 1408hi, 1988m, bitahqiqi: d muhamad haji.

    56.  altaj wal'iiklil limukhtasar khalil, limuhamad bin yusif bin 'abi alqasim aleabdari, almutawafaa: 897hi, ta: dar alfikri, eam 1398h.

    57.  altabasrati, lieali bin muhamad alrabei allakhmi, almutawafaa: 478 ha, ta: wizarat al'awqaf walshuwuwn al'iislamiati, qatr, altabeata: al'uwlaa, 1432h - 2011m.

    58.  hashiat aldasuqi ealaa alsharh alkabiri, limuhamad bin 'ahmad bin earafat aldisuqii almalki, almutawafaa: 1230hi, ta: dar alfikri- bayrut.

    59.  hashiat aleadawii ealaa sharh kifayat altaalib alrabaani, li'abi alhasani, ealiin bin 'ahmad bin makram alsaeidii aleadawi, almutawafaa: 1189hi, ta: dar alfikr - bayrut, 1414h - 1994m, bitahqiqi: yusif alshaykh muhamad albiqaei.

    60.  aldhakhirati, li'abi aleabaas shihab aldiyn 'ahmad bin 'iidris almaliki alshahir bialqarafi, almutawafaa: 684hi, ta: dar algharb al'iislamii- bayrut, altabeatu: al'uwlaa, 1994m, bitahqiqi: muhamad haji, saeid 'aerab, muhamad bu khabzat.

    61.  sharah aibn naji altanukhii ealaa matn alrisalat liaibn 'abi zayd alqayrawanii liqasim bin eisaa bin naji altanukhii alqayrawani, almutawafaa: 837hi, ta: dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, altabeati: al'uwlaa, 1428 hi - 2007 mi.

    62.  shrh altlqyn labyebdallhmhmd alttamimy almazry almalky, almtwfa: 536h, t:daralghrb al'iislamy, altbet: al'uwlaa, 2008m.

    63.  shrih alrisalati liliqadi eibdalwhab ibin elibina nsir althieilabii albaghdady almalki, almutawafaa: 422 hu, ta: darabnahizmu, alitabeata: al'uwlaa, 1428 hi - 2007 m.

    64.  sharh alzzurqany ealaa mukhtasar khalil, lieabd albaqi bin yusif bin 'ahmad alzarqani almisri, almutawafaa: 1099hi, ta: dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, altabeata: al'uwlaa, 1422 hi - 2002 mi.

    65.  sharh mukhtasar khalil lilkhirshi, limuhamad bin eabd allah alkharshii almaliki, almutawafaa: 1101hi, ta: dar alfikri- bayrut.

    66.  alfawakih aldawani ealaa risalat aibn 'abi zayd alqayrawani, li'ahmad bin ghanim shihab aldiyn alnafrawii al'azharii almaliki, almutawafaa: 1126hi, ta: maktabat althaqafat aldiyniati.

    67.  almudawanat alkubraa, riwayat al'iimam sahnun ean al'iimam malik, dar alkutub aleilmiati, altabeati: al'uwlaa, 1415h - 1994m.

    68.  almuqadimat almumahadati, li'abi alwalid muhamad bin 'ahmad bin rushd alqurtabii, almutawafaa: 520hi, ta: dar algharb al'iislami, bayrut - lubnan, altabeati: al'uwlaa, 1408 hi - 1988 mi.

    69.  mnah aljalil sharh mukhtasar khalil, limuhamad bin 'ahmad bin muhamad ealish almalki, almutawafaa: 1299hi, ta: dar alfikr - bayrut, 409hi/ 1989m.

    70.  mawahib aljalil fi sharh mukhtasar khalil, lishams aldiyn 'abi eabd allah muhamad altarabulsi almaghribi, almaeruf bialhitab alrrueyny almaliki, almutawafaa: 954hi, ta: dar alfikri, altabeati: althaalithati, 1412h - 1992m.

    71.  alnawadir walziyadat ealaa ma fi almudawanat min ghayriha min al'umahat li'abi muhamad eabd allah binabi zaydaeabd alrahman alnafzi,alqirwani, almalki, almutawafaa: 386hi, t: dar algharb al'iislami, bayrut, altabeatu: al'uwlaa, 1999m.

    • Third: The Shafi’i school:

    72.  al'umm, limuhamad bin 'iidris bin aleabaas bin euthman bin shafie bin eabd almutalabi, almutawafaa: 204hi, ta: dar alwafa' almansurati, altabeatu: al'uwlaa 2001m.

    73.  bahr almadhhabi, lilruwyani, 'abu almahasin eabd alwahid bin 'iismaeil, almutawafaa: 502 ha, ta: dar alkutub aleilmiati, altabeati: al'uwlaa, 2009 mi.

    74.  alibayan fi madhhab al'iimam alshaafieii, li'abi alhusayn yahyaa bin 'abi alkhayr bin salim aleumranii alyamanii alshaafieii, almutawafaa: 558hi, ta: dar alminhaj - jidat, altabeati: al'uwlaa, 1421hi- 2000m.

    75.  tahifat almuhtaj fi sharh alminhaji, li'ahmad bin muhamad bin ealii bin hajar alhitmi, almutawafaa: 974hi, ta: almaktabat altijariat alkubraa bimasri, eam alnashri: 1357hi, 1983m.

    76.  alhawaa alkabiru, li'abi alhasan ealiin bin muhamad bin habib albasarii albaghdadii, alshahir bialmawirdi, almutawafaa: 450hi, ta: dar alfikr  bayrut.

    77.  aleaziz sharh alwajiz almaeruf bialsharh alkabiri, lieabd alkarim bin muhamad bin eabd alkrim, 'abu alqasim alraafieii alqazwini, almutawafaa: 623hi, ta: dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, altabeata: al'uwlaa, 1417h - 1997m, bitahqiqi: eali muhamad eawad - eadil 'ahmad eabd almawjud.

    78.  almajmue sharh almuhadhabi, li'abi zakaria muhyi aldiyn yahyaa bin sharaf alnawwii, almutawafaa: 676hi, ta: dar alfikr.

    79.  mighni almuhtaj 'iilaa maerifat maeani 'alfaz alminhaj limuhamad bn 'ahmad alkhatib alshirbini, almutawafaa: 977hi, ta: dar alkutub aleilmiati, altabeati: al'uwlaa, 1415h - 1994m.

    80.  minhajaltalbinueamdatalmuftinifialfiqh lilnuwawii, ta: dar alfikri, altabeati: al'uwlaa, 1425h/2005m.

    81.  nihayat almuhtaj 'iilaa sharh alminhaj limuhamad bin 'abi aleabaas 'ahmad bin hamzat shihab aldiyn alramli, almutawafaa: 1004hi, ta: dar alfikri, birut, 1404h/1984m.

    • Fourth: The Hanbali School:

    82.  al'iiqnae fi fiqh al'iimam 'ahmad bin hanbal, limusaa bin 'ahmad bin musaa bin salim alhajaawii almaqdisi, thuma alsaalihi, sharaf aldiyn, 'abu alnaja, almutawafaa: 968hi, ta: dar almaerifat bayrut - lubnan, bitahqiqi: eabd allatif muhamad musaa alsabki.

    83.  al'iinsaf fi maerifat alraajih min alkhilafi, lieala' aldiyn eali bin sulayman almardawii alhanbali, almutawafaa: 885hi, ta: dar 'iihya' alturath alearabii, altabeati: althaaniati.

    84.  daqayiq 'uwli alnahaa lisharh muntahaa al'iiradat, limansur bin yunis bin 'iidris albuhutaaalhunbalaa, almutawafaa: 1051hi, ta: ealam alkutub, altabeati: al'uwlaa, 1414h - 1993m.

    85.  aldalayil wal'iisharat ealaa 'akhsar almukhtasarat limuhamad bin badr aldiyn albalbanii alhanbali, almutawafaa: 1083 ha, da. eabd aleaziz bin eadnan aleidan, du. 'anas bin eadil alyatamaa, ta: dar alrakayiz lilnashr waltawzie - alkuaytu, altabeatu: al'uwlaa, 1439 hi - 2018m.

    86.  sharh alzarkashiu ealaa mukhtasar alkharqi, lishams aldiyn 'abi eabd allh muhamad bin eabd allah alzarkashii almisrii alhanbali, almutawafaa:772hi, ta: dar alkutub aleilmiati- lubnan, 1423h - 2002m.

    87.  alsharh almumtae ealaa zad almustaqniea, limuhamad bin salih bin muhamad aleuthaymin, almutawafaa: 1421hi, ta: dar aibn aljuzi, altabeati: al'uwlaa, 1422 - 1428 hi.

    88.  alkafi fi fiqh al'iimam 'ahmadu, limuafaq aldiyn eabd allh bin 'ahmad bin muhamad bin qudamat almaqdisi, almutawafaa: 620hi, ta: dar alkutub aleilmiati, altabeati: al'uwlaa, 1414h - 1994m.

    89.  almubdie fi sharh almuqanaea, li'iibrahim bin muhamad bin eabd allh bin muflahi, almutawafaa: 884hi, ta: dar ealam alkutubu, alrayad, altabeati: 1423h /2003m.

    90.  masayil 'ahmad bin hanbal riwayat aibnuh eabd allah, li'abi eabd allah 'ahmad bin muhamad bin hanbal, ta: almaktab al'iislamii - bayrut, altabeatu: al'uwlaa, 1401h 1981m.

    91.  almasayil alfiqhiat min kitab alriwayatayn walwajhayni, lilqadi 'abu yaelaa, muhamad bin alhusayn bin muhamad bin khalaf almaeruf biabn alfara'i, almutawafaa: 458hi, ta: maktabat almaearifi, alrayad, altabeati: al'uwlaa, 1405h - 1985m.

    92.  almighni, liabn qudamat almaqdisii ta: maktabat alqahirati, 1388h - 1968mi.

    93.  alniktualfawayidalsinyitielaamishiklimuharar majd aldiyn abn taymiatin, li'iibrahim bin muhamad bin muflahi, burhan aldiyn, almutawafaa: 884hi, ta: maktabat almaearif - alrayad, altabeatu: althaaniatu, 1404h.

    • Fifth: alzaahiri School:

    94.  almuhalaa bialathar, li'abi muhamad ealiin bin 'ahmad bin saeid bin hazm al'andalusii alqurtubii alzaahiri, almutawafaa: 456hi, ta: dar alfikr - bayrut.

    • Sixth: Al- Zaydi School:

    95.  al'ahkam fi alhalal walharami, lil'iimam yahyaa bin alhusayn bin alqasim bin alhasan bin ealii bin 'abi talibin, ta: maktabat yaesubi, altabeatu: al'uwlaa, 1410hi- 1990m.

    96.  alaintisari eilaeulama 'al'umsar fi taqriri alimukhtari min mdhahbi al'aymati lihia abn ahmzat bin ielibini' iibrahim alhsini, almutawafaa 749 hu, ta: muasasatu al'iimamazid -eilayhalsalam- althaqafiati.

    97.  altaj almadhhab li'ahkam almadhhaba, li'ahmad bin yahyaa bin almurtadaa, ta: dar alkitaab al'iislamii.

    98.  sharh al'azhar li'ahmad almurtadaa, wahu sharh likitab almuntazae almukhtar min alghayth almadar almufatah likamayim al'azhar fi fiqh al'ayimat al'athar lilealamat 'abi alhasan eabd allah bin miftahi, ta: matbaeat hajazaa bialqahirati, altabeat althaaniati, lisanat 1358h.

    • Seventh: The Ibadhi school :

    99.  sharh alniyl washifa' alealil, limuhamad bin yusif bin eisaa 'atfish, almutawafaa: 1332hi/1914m, ta: dar alfatha, bayruta, altabeat althaaniati, 1392h / 1972m.

    100.   maearij alamial ealaa madarij alkamal binuzum mukhtasar alkhasali, linur aldiyn 'abi muhamad eabd allah bin humayd alsaalimi, almutawafia: 1914m, ta: wizarat alturath alqawmii walthaqafati- saltanat eaman, altabeatu: al'uwlaa, 1984m.

    • Eighth: The Imami School:

    101.   tadhkirat alfuqaha'i, lilhali, ta: muasasat al albayt ealayhim alsalami, qim- 1372hu.

    102.   jamie almaqasid fi sharh alqawaeidi, lieali bin alhusayn alkarki, almutawafaa940hi, ta: muasasat al albayt li'iihya' alturath - qim, altabeat : al'uwlaa, 1408 h.

    103.   mistamskialeurwat, layatiallahialeuzmiaalsiydmuhsinaltabatibayiyalhakim,ta: maktabatayatiallihialeuzmaaalmireishyalnajifia,qum - 'iiran,alitabeati: alraabieati, 1404hi‍.

    104.   misbahalfiqihil'aqaridaalihimdani,ti: maktabatialsadr,'iiran.

    105.   almuetabar fi alsharh almukhtasar lilhasan bin yusif bin almutahar alhali, almutawafaa: 726 ha‍, almatbaeati: madrasat alamam 'amir almuminina, 'iiran,1364h.

    106.   nihayatual'iihkamililhli,ta: muasasatasmaeilyan - qum- 'iiran,alitabeatialthaania

    • Sixth: Language references and strange words:

    107.   talabat altalabat lieumar bin muhamad bin 'ahmad bin 'iismaeil, 'abi hafs alnasafi, almutawafaa: 537hi, ta: maktabat almuthanaa, bibaghdad, aleiraqi, 1311hi.

    108.   alqamusalfiqihilghatuastilaha,lldukturseadiabuhbib,ta: daralfikiri,dimashq - suriatu,altabeatu: althaaniat 1408 ha, 1988 mi.

    109.   lsan alearbi, limuhamad bin makram bin eulay, jamal aldiyn aibn manzur al'ansari, almutawafaa: 711hi, ta: dar almaearifi, alqahirati, tahqiq : eabd allah eali alkabira, muhamad 'ahmad hasab allah, hashim muhamad alshaadhily.

    110.   almuhkam walmuhit al'aezam li'abi alhasan ealii bin 'iismaeil bin sidh almarsi, almutawafaa: 458hi, ta: dar alkutub aleilmiat - bayrut, altabeatu: al'uwlaa, 1421 hi - 2000 mu, bitahqiqi: eabd alhamid handawi.

    111.   almisbah almunir fi gharayb alsharh alkabiri, li'ahmad bin muhamad bin ealiin alfiuwmii 'abi aleabaasi, almutawafaa: nahw 770hi, ta: almaktabat aleilmiat - bayrut.

    112.   alnihayat fi gharayb alhadith wal'athra, limajd aldiyn almubarak bin muhamad bin eabd alkarim alshaybanii aljazarii aibn al'athir, almutawafaa: 606hi, ta: almaktabat aleilmiat - bayrut, 1399h - 1979m, bitahqiqi: tahir 'ahmad alzaawaa, mahmud muhamad altanahy.

    • Seventh: General legal references:

    113.   al'iijmae liabn almundhiri, ti: dar almuslim lilnashr waltawziei, altabeati: altabeat al'uwlaa, 1425hi/ 2004mi.

    114.   maratib al'iijmae fi aleibadat walmueamalat walaietiqadat liabn hazm alzaahiri, ta: dar alkutub aleilmiat - bayrut.

    115.   almustajidati fi ktabi aljanayiza, rsalati dikturah lilbahithi: eayd bin mieafaa alijideani, shuebat alfiqh, jamieata' amaliquraa, almamlakati alearabiati alsueudiati, eam 2011m.

    116. nibsh alqibr fy alfiqih ial'iislamii drasati fiqhiatu muqaranat, du. Mahamad abd aleaziz alkhudayr, bahath manshur bimajalati: aldirasati alearabiati, kiliyat daraleulum- jamieat alminya, almujalad alsaadisi, aleadad alsaadis walthalathina, eam 2017m.