المسؤولية المدنية عن الفتوى التقليدية والإلكترونية دراسة مقارنة بالفقه الإسلامي / Civil Liability for Traditional and Electronic Fatwas: A Comparative Study with Islamic Jurisprudence

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

كلية الشريعة والقانون بالقاهرة جامعة الأزهر الشريف

المستخلص

الفتوى منصب شريف، لا يجهل قدره ولا ينكر فضله، ولتقرير المسؤولية المدنية عن الخطأ في الفتيا أهمية في تنبيه المفتي إلى خطورة ما يصدره، وأنه يمكن ملاحقته قضائيا إذا فرط أو قصر أو تعدى على نحو يضر بالمستفتي. لذا ترجحت مسؤولية المفتي عن الإتلاف والضرر لئلا ينبري لها غير المختصين ممن ينصبون أنفسهم في المجالس وأمام الأجهزة وخلف الشاشات. كما يتعين إسناد الفتوى في القضايا العامة إلى الهيئات الرسمية المتخصصة كالمجامع الفقهية ومجمع البحوث وهيئة كبار العلماء ودوائر الإفتاء، وبشأن المسائل الخلافية التي تثير الخلاف فإنه يجب توحيد الفتوى وتقنينها في هيئة نصوص قانونية ملزمة يمنع من الخروج عنها، مع وضع العقوبات المناسبة لذلك، كما يتعين منع الإفتاء عبر وسائل الإعلام المقروءة والمسموعة والمرئية إلا بموافقة هيئة كبار العلماء، على أن ينحصر الظهور عبر هذه الوسائل في المؤهلين الحاصلين على التراخيص القانونية، مع تقرير عقوبة المخالف وتضمينه. وندعو إلى ضرورة وضع عقوبات مناسبة لأولئك الذين يتبنون الآراء الشاذة والأقوال المرجوحة بدعوى التيسير أو بدافع المخالفة للغير، وكذا من يلجؤون إلى الحيلة في الفتوى ومن يتتبعون رخص المذاهب؛ ومثلهم الذين يلجؤون إلى التشديد والتعسير فيوقعون الناس في الحرج والمشقات؛ وكذا من يرددون الفتاوى في المسائل الخلافية التي تثير القلاقل في المجتمع.
 
Fatwa is an honourable position, the value of which can’t be ignored and its merit can’t be denied. Establishing the principle of civil liability for the errors in issuing Fatwa is important in alerting the Mufti to the seriousness of what he issues and the possibility of getting legally prosecuted if he shows negligence or violation in a manner that harms the person seeking Fatwa. Therefore, the Mufti’s responsibility for damage and harm has been preponderated, so that it will not be undertaken by non-specialists who appoint themselves Muftis in various gatherings, in front of devices and behind screens. It is also necessary to assign Fatwas on public issues to specialized official bodies such as the jurisprudential assemblies, the Islamic Research Complex, the Council of Senior Scholars and the Fatwa departments. Regarding controversial issues that raise disagreement, Fatwa must be unified and codified in the form of binding legal texts, with appropriate penalties being imposed to prevent any breach of them. It is also necessary to prevent issuing Fatwas through print, audio, and visual media except with the approval of the Council of Senior Scholars, provided that appearance through these media is limited to qualified persons who have obtained legal licenses, ensuring that any violator will receive due punishment and incur legal reimbursement. We call for the necessity of imposing appropriate penalties on those who adopt deviant opinions and less acceptable views under the pretext of making things easy or just for being different from others, as well as those who resort to trickery in issuing Fatwas and those who pursue the concessions of the schools of thought. The same is true of those who go to the other extreme of stringency, causing people hardships and difficulties; and those who repeat Fatwas on controversial issues that stir up unrest in the society.

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


  •  القرآن الكريم-

    أولا: مراجع الفقه الإسلامي:

    • كتب التراث:
    • الأحكام في تمييز الفتاوى من الأحكام وتصرفات القاضي والإمام: أبو العباس شهاب الدين أحمد بن إدريس بن عبد الرحمن المالكي الشهير بالقرافي، تحقيق: عبد الفتاح أبو غدة، مكتب المطبوعات الإسلامية حلب، 1387هــ.
    • الآداب الشرعية: محمد بن مفلح بن محمد المقدسي، مؤسسة قرطبة-القاهرة-د.ط-د.ت.
    • أدب المفتي والمستفتي: عثمان بن عبد الرحمن، أبو عمرو، تقي الدين المعروف بابن الصلاح، ط2 مكتبة العلوم والحكم - المدينة المنورة، 1423هــ/2002م.
    • أسنى المطالب: لزكريا بن محمـد بن زكريا الأنصاري، دار الكتاب الإسلامي، دت.
    • الأشباه والنظائر: عبـد الرحمـن بـن أبي بكـر بن محمـد السيوطي، ط1 دار الكتب العـلميـة 1411هــ / 1990م.
    • الإشراف على مذاهب العلماء: أبو بكر محمد بن إبراهيم بن المنذر النيسابوري، ط1 مكتبة مكة الثقافية، رأس الخيمة - الإمارات العربية المتحدة 1425هــ / 2004م.
    • إعلام الموقعين: محمـد بن أبي بكر الزرعي (ابن قيم الجوزية)، ط1 دار الكتب العلمية 1411هــ/ 1991م.
    • الأم: محمد بن إدريس الشافعي، دار الفكر - بيروت- د.ط - 1410هــ-1990م.
    • الإنصاف: علي بن سليمان بن أحمد المرداوي، دار إحياء التراث العربي- الطبعة الثانية-د.ت.
    • أنوار البروق في أنواء الفروق: أحمد بن إدريس القرافي، عالم الكتب.
    • البحر الرائق: زين الدين بن إبراهيم (ابن نجيم): دار الكتاب الإسلامي-الطبعة الثانية-د.ت.
    • بدائع الصنائع: أبوبكر مسعود بن أحمد الكاساني، ط2 دار الكتب العلمية 1406هــ/1986م.
    • بريقة محمودية: محمد بن محمد بن مصطفى الخادمي، مطبعة الحلبي-د.ط- 1348هــ.
    • التاج والإكليل لمختصر خليل: محمد بن يوسف العبدري المواق، ط1 دار الكتب العلمية 1416هــ/1994م.
    • تبصرة الحكام في أصول الأقضية ومناهج الأحكام: إبراهيم بن علي (ابن فرحون اليعمري)، ط1 مكتبة الكليات الأزهرية 1406هــ/1986م.
    • التحبير شرح التحرير: علاء الدين أبو الحسن علي بن سليمان المرداوي الدمشقي الصالحي الحنبلي، ط1 نشر: مكتبة الرشد - السعودية / الرياض 1421هــ - 2000م.
    • جامع بيان العلم وفضله: عمر يوسف بن عبد الله بن محمد بن عبد البر بن عاصم النمري القرطبي، ط1 دار ابن الجوزي، المملكة العربية السعودية، 1414 هـ / 1994م.
    • حاشية ابن عابدين: محمـد أمين بن عمر (ابن عابدين)، ط2 دار الفكر بيروت 1412هــ /1992م.
    • حاشية الدسوقي على الشرح الكبير: محمد بن أحمد بن عرفة الدسوقي، دار الفكر.
    • حاشية العطار: حسن بن محمـد بن محمود العطار، ط دار الكتب العلمية.
    • حاشية تهذيب الفروق والقواعد السنية، مطبوع مع أنوار البروق في أنواء الفروق: أحمد بن إدريس القرافي، عالم الكتب، د.ط، ط.ت.
    • حاشيتا قليوبي وعميرة: أحمد سلامة القليوبي، و. أحمد البرلسي عميرة، دار الفكر-بيروت-د.ط-1415هــ-1995م.
    • حلية الأولياء: أبو نعيم أحمد بن عبد الله الأصبهاني، ط4 دار الكتاب العربي بيروت 1405هــ.
    • الذخيرة: شهاب الدين أحمد بن إدريس بن عبد الرحمن الصنهاجي القرافي، ط1 دار الكتب العلمية 1422هــ/ 2001م.
    • سبل السلام شرح بلوغ المرام: محمـد بن اسماعيل الكحـــلاني الصنعاني، ط دار الحديث.
    • سير أعلام النبلاء: شمس الدين أبو عبد الله محمد بن أحمد بن عثمان بن قايماز الذهبي، تحقيق مجموعة من المحققين بإشراف الشيخ شعيب الأرناؤوط، نشر مؤسسة الرسالة، ط3 1405هــ/ 1985م.
    • شرح الكوكب المنير: ابن النجار محمد بن أحمد الفتوحي الحنبلي، جامعة أم القرى 1400هــ.
    • شرح منتهى الارادات: منصور بن يونس البهوتي، ط1 عالم الكتب 1414هــ/ 1993م.
    • الصحاح تاج اللغة وصحاح العربية أبو نصر إسماعيل بن حماد الجوهري الفارابي ط4 دار العلم للملايين بيروت 1407هــ.
    • صفة الفتوى والمفتي والمستفتي: : أبو عبد الله أحمد بن حمدان بن شبيب بن حمدان النميري الحرّاني الحنبلي، ط4 المكتب الإسلامي بيروت 1397هــ.
    • الطرق الحكمية: محمـد بن أبي بكر الزرعي (ابن قيم الجوزية)، دار البيان.
    • غمز عيـــون البصائرفي شرح الأشباه والنظائر: أحمــد بن محمـد الحموي، ط دار الكتب العلمية، 1405هــ /1985م.
    • الفتاوى الكبرى: تقي الدين أبو العباس أحمد بن عبد الحليم بن عبد السلام بن عبد الله بن أبي القاسم بن محمد ابن تيمية الحراني الحنبلي الدمشقي، ط1 دار الكتب العلمية ، 1408هــ / 1987م.
    • الفتاوى الهندية: لجنة من علماء الهند برئاسة نظام الدين البلخي، دار الفكر-الطبعة الثانية1310هــ.
    • فتح الباري شرح صحيح البخاري: أحمد بن علي بن حجر أبو الفضل العسقلاني، دار المعرفة بيروت 1379هــ.
    • الفروع: محمـد بن مفلح بن محمـد المقدسي، ط4 عالم الكتب 1405هــ/1985م.
    • الفقهيه والمتفقه: أبوبكر أحمد بن علي بن ثابت بن أحمد بن مهدي الخطيب البغدادي، ط2 دار ابن الجوزي السعودية 1421هــ.
    • قواعد الأحكام في مصالح الأنام: عز الدين عبد العزيز بن عبد السلام، نشر أم القرى بالقاهرة.
    • كشاف القناع: منصور بن يونس البهوتي، دار الفكر-وعالم الكتب-د.ط- 1402هــ-1982م.
    • كشف الأسرار شرح أصول البزدوي: عبدالعزيز بن أحمد بن محمد البخاري، دار الكتاب الإسلامي.
    • الكليات: أيوب بن موسى الحسيني القريمي الكفوي، أبو البقاء الحنفي، نشر مؤسسة الرسالة بيروت.
    • لسان العرب: محمد بن مكرم بن منظور الأفريقي المصري، ط1 دار صادر بيروت.
    • المبدع في شرح المقنع: أبو إسحاق برهان الدين إبراهيم بن محمـد بن مفلح، ط1 دار الكتب العلمية بيروت 1418هــ/ 1997م.
    • المبسوط: محمد بن أحمد بن أبي سهل السرخسي، دار المعرفة، 1414هــ/1993م.
    • مجمع الضمانات في مذهب الإمام الأعظم أبي حنيفة النعمان: أبو محمـد بن غانم بن محمـد البغدادي، ط1 دار السلام 1420هــ/1999م.
    • مجموع الفتاوى: تقي الدين أبو العباس أحمد بن عبد الحليم بن عبد السلام بن عبد الله بن أبي القاسم بن محمد ابن تيمية الحراني الحنبلي الدمشقي، نشر دار الكتب العلمية، ط1 1408هــ / 1987م.
    • المجموع: يحيى بن شرف النووي، مكتبة الإرشاد ومكتبة المطيعي.
    • المحلى: علي بن أحمد بن سعيد بن حزم الظاهري، دار الكتب العلمية-بيروت-د.ط-د.ت.
    • المدونة: مالك بن أنس بن مالك الأصبحي، ط1 دارالكتب العلمية 1415هــ/1994م.
    • مطالب أولي النهى: مصطفى بن سعد بن عبدة الرحيباني، ط2 المكتب الإسلامي 1415هــ/ 1994م.
    • معجم مقاييس اللغة: أبو الحسين أحمد بن فارس شهاب الدين أبو محمد، دار الفكر للطباعة والنشر بيروت، ط2 1418هــ/1998م.
    • المنثور: بدر الدين بن محمد بهادر الزركشي: ط2 وزارة الأوقاف الكويتية، 1405هــ/1985م.
    • الموافقات: إبراهيم بن موسى بن محمد اللخمي الغرناطي الشهير بالشاطبي، ط1 دار ابن عفان، 1417هــ/ 1997م.
    • مواهب الجليل: محمد بن محمد بن عبد الرحمن الحطاب، ط3 دار الفكر 1412هــ/ 1992م.
    • نشر العرف: ابن عابدين، منشور في مجموعة رسائل ابن عابدين، دار إحياء التراث العربي ، بيروت .
    • نيل الأوطار من أحاديث سيد الأخيار، للإمام محمـد بن علي الشوكاني، ط مكتبة الكليات الأزهرية 1398هــ/1978م.
    • مراجع الفقه الإسلامي المعاصرة:
    • علي الخفيف: الضمان في الفقـه الإسلامي. دار الفكر العربي، سنة 2000م.
    • علي جمعة محمد: الإفتاء حقيقته وآدابه ومراحله، بحث مقدم لمؤتمر الفتوى وضوابطها الذي نظمه المجمع الفقهي الإسلامي.
    • عاصم أحمد بسيوني حجازي: مشروعية الإعراض عن الفتوى تأصيلا وتطبيقا، بحث منشور في مجلة كلية الدراسات الإسلامية بنين بأسوان، عدد4 جمادى الأولى 1443هــ/2021م.
    • عبدالله بن حسن محمد الحبجر: توظيف الذكاء الاصطناعي في استنباط الأحكام والفتاوى من منظور مقاصدي وتأصيلي، بحث منشور ضمن كتاب: الذكاء الاصطناعي وتطبيقاته في العلوم الإسلامية، مؤلف جماعي لملتقى علمي دولي، إصدار مخبر الدراسات الفقهية والقضائية، التابع لكلية العلوم الإسلامية جامعة الوادي بالجزائر، ضمن سلسلة أبحاث الندوات والمؤتمرات العلمي (7)، 2023م.
    • عبدالله بن محمد بن خنين: تنزيل الأحكام على الوقائع القضائية، مجلة البحوث الإسلامية العدد (78).
    • عماد حمدي إبراهيم يحيى: الفتاوى الافتراضية حقيقتها آثارها ضوابطها، بحث منشور بمجلة بحوث كلية الآداب جامعة سوهاج، مجلد 34، العدد 1/133، ابريل 2023.
    • عمر بن إبراهيم المحيميد: الذكاء الاصطناعي وأثره في الفتوى مجلة الجمعية الفقهية السعودية عدد 57 الرياض 2022م.
    • محمد أبو زهرة: أصول الفقه، دار الفكر العربي.
    • محمد غرغوط: صناعة الفتوى عن طريق الذكاء الاصطناعي -الروبوت المفتي أنموذجا - عرض لبعض النماذج المعاصرة واستشراف لمآلاتها المستقبلية، كتاب ملتقى الذكاء الاصطناعي.
    • مسعد صالح: المسئولية عن الضرر في الفقه الإسلامي. مجلة إدارة قضايا الحكومة، السنة 18 يونيه 1974م.
    • نصر فريد واصل: محور الفتوى وتأكيد الثوابت الشرعية، بحث منشور ضمن أبحاث مؤتمر الفتوى وضوابطها الذي نظمه المجمع الفقهي الإسلامي.
    • هاني ضاوة: تنظيم الإفتاء الرقمي: المفهوم السياق والخطاب، بحث مقدم للمؤتمر السادس للأمانة العامة لدور وهيئات الإفتاء في العالم تحت عنوان: "مؤسسات الفتوى في العصر الرقمي: تحديات التطوير وآليات التعاون"، والذي نظمته الأمانة العامة لدور وهيئات الإفتاء في العالم يوم 2/8/2021م.
    • عبد الوهاب بن عبد الله الرسيني وآخرون، الروبوت التوجيهي وأثره في تسهيل خدمة إجابة السائلين قاصدي الحرميْن الشريفيْن، بحث مقدم للملتقى الحادي والعشرين لأبحاث الحج والعمرة والزيارة تحت شعار: "التحول الرقمي في منظومة الحج والعمرة والزيارة"، والذي نظمه معهد خادم الحرمين الشريفين لأبحاث الحج والعمرة بجامعة أم القرى يومي 6 ، 7 شعبان 1443هــ/ 9، 10 مارس 2022م.

    ثانيا: المراجع القانونية:

    • إبراهيم الدسوقي أبوالليل: المسئولية المدنية والإثراء دون سبب، دراسة للمصادر غير الإرادية للإلتزام، مؤسسة دار الكتب للطباعة والنشر بالكويت1995م.
    • أحمد السعيد الزقرد: الاتجاه الحديث لمحكمة النقض المصرية في تحديد مفهوم الضرر، بحث منشور بمجلة الحقوق الكويتية، السنة العشرون، العدد الثاني.
    • أحمد حشمت أبو ستيت نظرية الالتزام مصادر الالتزام 1954م.
    • أحمد سلامة: نظرية الالتزام، الكتاب الأول، مصادر الالتزام، دار التعاون للطبع والنشر 1975م.
    • أحمد شوقي محمد عبد الرحمن: النظرية العامة للحق، منشأة المعارف 2005م.
    • أحمد فتحي سرور: الوسيط في قانون العقوبات، القسم العام، ط 1996م.
    • أحمد كامل سلامة: الحماية الجنائية لأسرار المهنة، مطبعة جامعة القاهرة والكتاب الجامعي، 1988م.
    • إساءة استعمال حق النشر دراسة مقارنة في الفقه الإسلامي والقانون، دارالنهضة العربية،2001/2002م.
    • أسامة أحمد بدر: فكرة الحراسة في القانون المسؤولية المدنية دراسة مقارنة، مطبعة جامعة طنطا 2004م.
    • أسامة السيد عبدالسميع: المسئولية الناشئة عن الضرر الأدبي دراسة مقارنة في الفقه الإسلامي والقانون الوضعي، رسالة دكتوراه مقدمة لكلية الشريعة والقانون بالقاهرة 1422هــ/ 2001م.
    • أنور سلطان: الموجز في مصادر الالتزام، منشأة المعارف 1970م.
    • أنور سلطان: النظرية العامة للالتزام أحكام الالتزام ط دار المعارف بمصر 1956م.
    • أنور سلطان: النظرية العامة للالتزام، - مصادر الالتزام، ط دار المعارف مصر-1962م.
    • بشر أحمد صالح علي: مسئولية الصحفي المدنية في حال المساس بسمعة الشخص العام، رسالة دكتوراه مقدمة لكلية الحقوق جامعة المنصورة 1422هــ/2001م.
    • جابر جاد نصار: حرية الصحافة دراسة مقارنة في ظل القانون 96 لسنة 1996، دار النهضة العربية، 1997م.
    • جابر محجوب علي: المسؤولية التقصيرية للمنتجين والموزعين، دراسة مقارنة بين القانون الفرنسي والقانون الكويتي والمصري، بحث منشور في مجلة المحامي الكويتية، س 19 يناير / فبراير 1996م.
    • جلال علي العدوي: أصول الإلتزامات، منشأة المعارف الأسكندرية 1997م.
    • جميل الشرقاوي: مصادر الالتزام، المطبعة العربية الحديثة 1976م.
    • حسام الأهواني: النظرية العامة للالتزام الجزء الثاني أحكام الالتزام ط1996م.
    • حسن عبد الباسط جميعي: مدى افتراض الخطأ المهني في ظل تقسيم الالتزامات، بحث مقدم إلى مؤتمر مسؤولية المهنيين الذي أقامته كلية القانون جامعة الشارقة، في الفترة من 13 15 صفر 1425هــ، 3 5 أبريل 2004م.
    • حسن عبدالرحمن قدوس: الحـق في التعويض مقتضيـاته الغائية ومظاهر التطور المعاصر في النظم الوضعية، دار النهضة العربية سنة 1998م.
    • حسين عبدالله قايد: حرية الصحافة، دار النهضة العربية 1994م.
    • حمدي عبدالرحمن: الوسيط في النظرية العامة للالتزامات، الكتاب الأول، المصادر الإرادية للالتزام، العقد والإرادة المنفردة، ط2 2010م.
    • خالد رمضان عبدالعال سلطان: المسئولية الجنائية عن جرائم الصحافة، دراسة مقارنة، ط1 دار النهضة العربية 2002م.
    • ربيع السيد عبد القادر عيد: المسؤولية الإدارية والمدنية والرقابة القضائية على الأخطاء الطبية، رسالة دكتوراه من حقوق القاهرة 1440هــ/ 2019م.
    • رؤوف عبيد: جرائم الاعتداء على الأشخاص والأموال، ط1978م.
    • سعيد عبدالسلام: التعويض عن ضرر النفس في المسئولية التقصيرية، مؤسسة شباب الجامعة الإسكندرية 1995، 200.
    • السعيد مصطفى السعيد: الأحكام العامة في قانون العقوبات، ط 1955م.
    • سليمان مرقس: أحكام الالتزام، مطابع دار النشر للجامعات المصرية 1957م.
    • سمير عبدالسيد تناغو: مصادر الالتزام ط1 منشأة المعارف بالإسكندرية، د ت.
    • السنهوري: الوجيز في شرح القانون المدني.
    • سهير منتصر: تحديد مدلول الحراسة في المسؤولية عن الأشياء، رسالة دكتوراه من جامعة القاهرة 1977م.
    • طلبة وهبة خطاب: أحكام الالتزام بين الشريعة الإسلامية والقانون - دراسة مقارنة الطبعة الأولى، دار الفكر العربي.
    • طه عبدالمولى طه إبراهيم: التعويض القضائي عن الأضرار التي تقع على الأشخاص دراسة مقارنة بين الشريعة والقانون، رسالة دكتوراه مقدمة لحقوق المنصورة.
    • عبد السميع عبد الوهاب أبو الخير: الحراسة وعلاقة السببية في المسؤولية عن الأشياء، دراسة مقارنة في الفقه الإسلامي والقانون المدني، مكتبة وهبة 1988م، 7.
    • عبد القادر الفار: أساس مسؤولية حارس الأشياء، دراسة مقارنة بين الأنظمة الثلاثة اللاتيني الأنجلو أمريكي الإسلامي، رسالة دكتوراه جامعة القاهرة 1988م.
    • عبدالسميع عبدالوهاب أبوالخير: نظرية الالتزام في القانون المدني المصري، دراسة مقارنة بالفقه الإسلامي، الجزء الثاني أحكام الالتزام، دار(أبو المجد) للطباعة 2002م.
    • عبدالله مبروك النجار: بحث منشور في مجلة الشريعة والقانون العدد الواحد والعشرون 1998/1999م بعنـوان: التعويض الناشئ عن إتلاف المال أسسه ومدى مشروعيته في الفقه الإسلامي مقارنا بالقانون المدني المصري.
    • عبدالهادي فوزي العوضي: الخطأ المكسب في إطار المسؤولية المدنية، دراسة مقارنة في القانون الفرنسي والمصري، دار النهضة العربية 2016م.
    • عدنان سرحان: فكرة المهني، المفهوم والانعكاسات القانونية، بحث مقدم إلى مؤتمر مسؤولية المهنيين الذي أقامته كلية القانون جامعة الشارقة، في الفترة من 13- 15 صفر 1425م الموافق 3 5 ابريل 2004م، نشر مجلة النشر العلمي بكلية القانون جامعة الشارقة.
    • غنام محمد غنام: الحماية الجنائية لأسرار الأفراد لدى الموظف العام، 1988م.
    • فتحي بكري: قانون سلطة الصحافة، دار النهضة العربية 1987م.
    • محسن البيه: النظرية العامة للالتزامات، مصادر الالتزام،، المصادر غير الإرادية، مكتبة الجلاء الجديدة بالمنصورة، 1993م.
    • محمـد إبراهيم دسوقي: تقدير التعويض بين الخطأ والضرر، رسالة مقدمة لحقوق اسكندرية 1972.
    • محمـد أحمد عابدين: التعويض بين المسئولية العقدية والتقصيرية، دار المطبوعات الجامعية 1985.
    • محمد الشحات الجندي: ضمان العقد أو المسئولية العقدية في الشريعة الإسلامية مقارنا بالقانون المدني، مطبعة جامعة القاهرة والكتاب الجامعي.
    • محمد حسين علي الشامي: ركن الخطأ في المسؤولية المدنية
    • محمـد شكري سرور: موجز الأحكام العامة للالتزام، ط دار الفكر العربي للنشر القاهرة 1985م.
    • محمد عرفان الخطيب: المسؤولية المدنية والذكاء الاصطناعي إمكانية المساءلة؟، دراسة تحليلية معمقة لقواعد المسؤولية المدنية في القانون المدني الفرنسي، مجلة كلية القانون الكويتية العالمية، السنة الثامنة، العدد الأول، 2020م.
    • محمـد فتح الله النشار: حق التعويض المدني بين الفقه الإسلامي والقانون المدني، دار الجامعة الجديدة للنشر 2002م.
    • محمـد كامل مرسي: شرح القانون المدني الجديد، المطبعة العالمية 1955م.
    • محمـد كمال القاضي: الفرق بين حق الرد وحق التصحيح مقدم للمؤتمر العلمي الثاني للإعلام والقانون في كلية الحقوق جامعة حلوان الفترة مــن 9 إلى 11 مارس 1999م.
    • محمد كمال عبدالعزيز: التقنين المدني في ضوء الفقه والقضاء، ط2 1980م.
    • محمـد كمال عبدالعزيز:التقنين المدني الجديد معلقا على نصوصه بآراء الفقهاء وأحكام محكمة النقض حتى عام 1970م، 191، ط1 1970م.
    • محمد لبيب شنب: المسؤولية عن الأشياء دراسة في القانون المدني المصري مقارنا بالقانون الفرنسي، مكتبة النهضة المصرية 1957م.
    • محمـد ناجي ياقوت: فكرة الحق في السمعة، منشأة المعارف بالإسكندرية 1985م.
    • محمـد ناجي ياقوت: مسئولية الصحفيين المدنية في حالة القذف في حق ذوي الصفة العمومية، دراسة مقارنة، مكتبة الجلاء.
    • محمد نصر الدين محمود: أساس التعويض، دراسة مقارنة في الشريعة الاسلامية والقانون المصري والعراقي، رسالة دكتوراه من جامعة القاهرة 1983م.
    • محمود جمال الدين زكي: اتفاقات المسؤولية دراسة مقارنة، مجلة القانون والاقتصاد السنة 30، العدد 3.
    • محمود جمال الدين زكي: الوجيز في النظرية العامة للالتزامات في القانون المدني المصري، مطبعة جامعة القاهرة، 1978م.
    • محمود جمال الدين زكي: مشكلات المسئولية المدنية - الجزء الأول- مطبعة جامعة القاهرة، 1978م.
    • محمود محمد علي محمد: التعويض العيني في القانون المدني، دراسة مقارنة بالفقه الإسلامي، رسالة ماجستير مقدمة لكلية الشريعة والقانون بالقاهرة 2014م.
    • محمود نجيب حسني: شرح قانون العقوبات، القسم العام، ط4 دار النهضة العربية 1977م.
    • مصطفى عبدالحميد عدوي: الضرر الناشىء عن الإخلال العقدي في القانون الإنجليزي، دار النهضة العربية 2008م.
    • مصطفى محمود: مدى المسؤولية الجنائية للطبيب إذا أفشى سرا من أسرار مهنته، مجلة القانون والاقتصاد، س11، عام 1941م.
    • مصطفى مرعي: المسئولية المدنية في القانون المصري، مطبعة الإعتماد بالقاهرة 1944.
    • معتز نزيه صادق المهدي: الالتزام بالسرية والمسؤولية المدنية دراسة مقارنة، دار النهضة العربية 2007م.
    • نبيل إبراهيم سعد: النظرية العامة للالتزام، جـ2 في الأحكام، ط دار المعرفة الجامعية 1991م.
    • يحيى أحمد موافي: المسؤولية عن الأشياء في ضوء الفقه والقضاء، دراسة مقارنة، منشأة المعارف 1992م.
    • يوسف أحمد حسين النعمة: دفع المسئولية بخطأ المضرور- دراسة مقارنة رسالة دكتوراه مقدمة لحقوق القاهرة 1991م.

     

    References:

     

    alquran alkarim-

    1: marajie alfiqh al'iislamii:

    1- kutub alturath:

    • al'ahkam fi tamyiz alfatawaa min al'ahkam watasarufat alqadi wal'iimami: 'abu aleabaas shihab aldiyn 'ahmad bin 'iidris bin eabd alrahman almaliki alshahir bialqarafi, tahqiqu: eabd alfataah 'abu ghudati, maktab almatbueat al'iislamiat halba, 1387h.
    • aladab alshareiat: muhamad bin muflih bin muhamad almaqdisi, muasasat qurtibat-alqahrati-du.ta-di.t.
    • 'adab almufti walmustafti: euthman bin eabd alrahman, 'abu eamrw, taqi aldiyn almaeruf biabn alsalahi, ta2 maktabat aleulum walhukm - almadinat almunawarati, 1423h/2002m.
    • 'asnaa almatalibu: lizakaria bin mahmd bin zakariaa al'ansari, dar alkitaab al'iislamii, dat.
    • al'ashbah walnazayir: eabd alrahamn bin 'abi bikar bin mahmad alsuyuti, ta1 dar alkutub alealamit 1411hi / 1990m.
    • al'iishraf ealaa madhahib aleulama'i: 'abu bakr muhamad bin 'iibrahim bin almundhir alniysaburi, ta1 maktabat makat althaqafiati, ras alkhimat - al'iimarat alearabiat almutahidat 1425hi / 2004m.
    • 'iielam almuqieini: muhmd bin 'abi bakr alzareii (abn qiam aljawziati), ta1 dar alkutub aleilmiat 1411h/ 1991m.
    • al'uma: muhamad bin 'iidris alshaafieii, dar alfikr - bayrut- du.t - 1410h-1990m.
    • al'iinsafi: eali bin sulayman bin 'ahmad almardawi, dar 'iihya' alturath alearabii- altabeat althaaniati-da.t.
    • 'anwar alburuq fi 'anwa' alfuruqu: 'ahmad bin 'iidris alqarafi, ealam alkutub.
    • albahr alraayiqi: zayn aldiyn bin 'iibrahim (abn najim): dar alkitaab al'iislami-altabeat althaaniati-da.t.
    • badayie alsanayiea: 'abubakar maseud bin 'ahmad alkasani, ti2 dar alkutub aleilmiat 1406hi/1986m.
    • bariqat mahmudiata: muhamad bin muhamad bin mustafaa alkhadimi, matbaeat alhilbi-du.ta- 1348h.
    • altaj wal'iiklil limukhtasar khalil: muhamad bin yusuf aleabdarii almawaqi, ta1 dar alkutub aleilmiat 1416hi/1994m.
    • tabsirat alhukaam fi 'usul al'aqdiat wamanahij al'ahkami: 'iibrahim bin eali (abin farhun alyaemri), ta1 maktabat alkuliyaat al'azhariat 1406h/1986m.
    • altahbir sharh altahriri: eala' aldiyn 'abu alhasan eali bin sulayman almirdawii aldimashqiu alsaalihiu alhanbali, ta1 nashra: maktabat alrushd - alsaeudiat / alriyad 1421h - 2000m.
    • jamie bayan aleilm wafadluhu: eumar yusif bin eabd allh bin muhamad bin eabd albiri bin easim alnamrii alqurtabii, ta1 dar abn aljuzi, almamlakat alearabiat alsueudiat, 1414 hi / 1994m.
    • hashiat abn eabdin: mahmd 'amin bin eumar (abin eabdin), ta2 dar alfikr bayrut 1412hi /1992m.
    • hashiat aldasuwqi ealaa alsharh alkabira: muhamad bin 'ahmad bin earafat aldisuqii, dar alfikri.
    • hashiat aleatar: hasan bin mahmud bin mahmud aleatar, t dar alkutub aleilmiati.
    • hashiat tahdhib alfuruq walqawaeid alsuniyati, matbue mae 'anwar alburuq fi 'anwa' alfuruq: 'ahmad bin 'iidris alqarafi, ealim alkutab, du.ta, ti.t.
    • hashita qalyubi waeumayrat: 'ahmad salamat alqilyubi, wa. 'ahmad albarlasiu eumayrata, dar alfikir-birut-du.ta-1415h-1995m.
    • haliat al'awlia'i: 'abu naeim 'ahmad bin eabd allah al'asabhani, ta4 dar alkitaab alearabii - bayrut 1405h.
    • aldhakhirati: shihab aldiyn 'ahmad bin 'iidris bin eabd alrahman alsanhajiu alqarafi, ta1 dar alkutub aleilmiat 1422hi/ 2001mi.
    • subul alsalam sharh bulugh almarami: mahmd bin asmaeil alkahalanii alsaneani, t dar alhadithi.
    • sir 'aelam alnubala'i: shams aldiyn 'abu eabd allah muhamad bin 'ahmad bin euthman bin qaymaz aldhahbi, tahqiq majmueat min almuhaqiqin bi'iishraf alshaykh shueayb al'arnawuwta, nashr muasasat alrisalati, ta3 1405h/ 1985m.
    • sharah alkawkab almunira: abn alnajaar muhamad bin 'ahmad alfutuhii alhunbalii, jamieat 'ami alquraa 1400h.
    • sharah muntahaa alaradat: mansur bin yunis albuhuti, ta1 ealim alkutub 1414h/ 1993m.
    • alsihah taj allughat wasihah alearabiat 'abu nasr 'iismaeil bin hamaad aljawharii alfarabiu tu4 dar aleilm lilmalayin bayrut 1407h.
    • sifat alfatwaa walmufti walmustafti: : 'abu eabd allah 'ahmad bin hamdan bin shabib bin hamdan alnumayri alhrrany alhanbali, ta4 almaktab al'iislamii - bayrut 1397h.
    • alturuq alhikmiatu: mahmd bin 'abi bakr alzareii (abn qiam aljawziati), dar albayan.
    • ghamz eiwn albasayirafiu sharh al'ashbah walnazayira: 'ahmad bin mahmad alhamawyi, t dar alkutub aleilmiati, 1405hi /1985m.
    • alfatawaa alkubraa: taqi aldiyn 'abu aleabaas 'ahmad bin eabd alhalim bin eabd alsalam bin eabd allh bin 'abi alqasim bin muhamad abn taymiat alharaanii alhanbalii aldimashqi, ta1 dar alkutub aleilmiat , 1408hi / 1987m.
    • alfatawaa alhindiatu: lajnat min eulama' alhind biriasat nizam aldiyn albalkhi, dar alfikri-alitabeat althaaniata1310h.
    • fatah albari sharh sahih albukharii: 'ahmad bin ealiin bin hajar 'abu alfadl aleasqalani, dar almaerifat bayrut 1379h.
    • alfuruea: mahmd bin muflah bin mahmad almaqdisi, ta4 ealim alkutub 1405h/1985m.
    • alfiqhih walmutafaqihi: 'abubikr 'ahmad bin ealii bin thabit bin 'ahmad bin mahdii alkhatib albaghdadii, ta2 dar abn aljawzii - alsaeudiat 1421h.
    • qawaeid al'ahkam fi masalih al'anami: eiz aldiyn eabd aleaziz bin eabd alsalam, nushr 'um alquraa bialqahirati.
    • kshaf alqanaei: mansur bin yunis albuhuti, dar alfikri-wealam alkatibi-du.ta- 1402h-1982m.
    • kashf al'asrar sharh 'usul albizdiwi: eabdialeaziz bin 'ahmad bin muhamad albukhari, dar alkitaab al'iislamii.
    • alkilyati: 'ayuwb bin musaa alhusayni alqarimi alkafawi, 'abu albaqa' alhanafii, nashr muasasat alrisalat - bayrut.
    • lisan alearbi: muhamad bin makram bin manzur al'afriqiu almisriu, ta1 dar sadir birut.
    • almubdie fi sharh almuqanaea: 'abu 'iishaq burhan aldiyn 'iibrahim bin mahmud bin muflahi, ta1 dar alkutub aleilmiat bayrut 1418hi/ 1997m.
    • almabsuta: muhamad bn 'ahmad bn 'abi sahl alsarukhsii, dar almaerifati, 1414hi/1993m.
    • majmae aldamanat fi madhhab al'iimam al'aezam 'abi hanifat alnueman: 'abu mahmud bin ghanim bin mahmad albaghdadi, ta1 dar alsalam 1420h/1999m.
    • majmue alfatawaa: taqi aldiyn 'abu aleabaas 'ahmad bin eabd alhalim bin eabd alsalam bin eabd allh bin 'abi alqasim bin muhamad abn taymiat alharaanii alhanbalii aldimashqi, nashr dar alkutub aleilmiati, tu1 1408hi / 1987m.
    • almajmuei: yahyaa bn sharaf alnawawii, maktabat al'iirshad wamaktabat almatayei.
    • almihalaa: ealiun bin 'ahmad bin saeid bin hazm alzaahiri, dar alkutub aleilmiati-birut-du.ta-di.t.
    • almudawanata: malik bin 'anas bin malik al'asbihi, ta1 darialkutub aleilmiat 1415hi/1994mi.
    • matalib 'uwli alnuhaa: mustafaa bin saed bin eabdat alrahibani, ta2 almaktab al'iislamii 1415hi/ 1994m.
    • muejam maqayis allughati: 'abu alhusayn 'ahmad bin faris shihab aldiyn 'abu muhamada, dar alfikr liltibaeat walnashr bayrut, ta2 1418h/1998m.
    • almanthur: badr aldiyn bin muhamad bhadir alzarkashi: ta2 wizarat al'awqaf alkuaytiata, 1405h/1985m.
    • almuafaqati: 'iibrahim bin musaa bin muhamad allakhmi algharnatii alshahir bialshaatibii, ta1 dar abn eafan, 1417h/ 1997m.
    • mawahib aljalil: muhamad bin muhamad bin eabd alrahman alhatabi, ta3 dar alfikr 1412hi/ 1992m.
    • nashir alearaf: abn eabdin, manshur fi majmueat rasayil abn eabdin, dar 'iihya' alturath alearabii , bayrut .
    • nil al'awtar min 'ahadith sayid al'akhyari, lil'iimam muhmd bin ealii alshuwkani, t maktabat alkuliyaat al'azhariat 1398h/1978m.

    marajie alfiqh al'iislamii almueasira:

    • eali alkhafifi: aldaman fi alfaqh al'iislamii. dar alfikr alearabii, sanat 2000m.
    • eali jumeat muhamad: al'iifta' haqiqatah wadabah wamarahiluhu, bahath muqadim limutamar alfatwaa wadawabitiha aladhi nazamah almajmae alfiqhiu al'iislamiu.
    • easim 'ahmad basyuni hijazi: mashrueiat al'iierad ean alfatwaa tasilan watatbiqa, bahth manshur fi majalat kuliyat aldirasat al'iislamiat binin bi'aswan, eadadi4 jamadaa al'uwlaa 1443h/2021m.
    • eabdallah bin hasan muhamad alhabajar: tawzif aldhaka' alaistinaeii fi aistinbat al'ahkam walfatawaa min manzur maqasidi watasili, bahath manshur dimn kitabi: aldhaka' alaistinaeii watatbiqatih fi aleulum al'iislamiati, mualif jamaeiun limultaqaa eilmay duali, 'iisdar mukhbar aldirasat alfiqhiat walqadayiyati, altaabie likuliyat aleulum al'iislamiat jamieat alwadi bialjazayar, dimn silsilat 'abhath alnadawat walmutamarat aleilmii (7), 2023m.
    • eabdallah bin muhamad bin khinin: tanzil al'ahkam ealaa alwaqayie alqadayiyati, majalat albuhuth al'iislamiat aleadad (78).
    • eimad hamdi 'iibrahim yahyaa: alfatawaa alaiftiradiat haqiqatuha atharuha dawabituha, bahth manshur bimajalat buhuth kuliyat aladab jamieat suhaj, mujalad 34, aleadad 1/133, abril 2023.
    • eumar bin 'iibrahim almuhaymidi: aldhaka' aliastinaeiu wa'atharuh fi alfatwaa majalat aljameiat alfiqhiat alsueudiat eadad 57 alriyad 2022m.
    • muhamad 'abu zahrata: 'usul alfiqhi, dar alfikr alearabii.
    • muhamad gharghut: sinaeat alfatwaa ean tariq aldhaka' alaistinaeii -alrubut almufti 'unmudhajan - eard libaed alnamadhij almueasirat waistishraf limalatiha almustaqbaliati, kitab multaqaa aldhaka' alaistinaeii.
    • masead salih: almasyuwliat ean aldarar fi alfiqh al'iislamii. majalat 'iidarat qadaya alhukumati, alsanat 18 yunih 1974m.
    • nasar farid wasla: mihwar alfatwaa watakid althawabit alshareiati, bahath manshur dimn 'abhath mutamar alfatwaa wadawabitiha aladhi nazamah almajmae alfiqhiu al'iislamiu.
    • hani dawat: tanzim al'iifta' alraqami: almafhum alsiyaq walkhatabi, bahath muqadim lilmutamar alsaadis lil'amanat aleamat lidawr wahayyat al'iifta' fi alealam taht eunwani: "muasasat alfatwaa fi aleasr alraqami: tahadiyat altatwir waliaat altaeawuna", waladhi nazamath al'amanat aleamat lidawr wahayyat al'iifta' fi alealam yawm 2/8/2021m.
    • eabd alwahaab bin eabd allah alrusini wakhrun, alruwbut altawjihiu wa'atharuh fi tashil khidmat 'iijabat alsaayilin qasidi alhrmyn alshryfyn, bahath muqadim lilmultaqaa alhadi waleishrin li'abhath alhaji waleumrat walziyarat taht shieari: "altahawul alraqamii fi manzumat alhaji waleumrat walziyarati", waladhi nazamah maehad khadim alharamayn alsharifayn li'abhath alhaji waleumrat bijamieat 'umm alquraa yawmay 6 , 7 shaeban 1443h/ 9, 10 mars 2022m.

    2: almarajie alqanunia:

    • 'iibrahim aldasuqi 'abuallayli: almasyuwliat almadaniat wal'iithra' dun sabab, dirasat lilmasadir ghayr al'iiradiat lil'iiltizami, muasasat dar alkutub liltibaeat walnashr bialkuayti1995m.
    • 'ahmad alsaeid alzaqard: alaitijah alhadith limahkamat alnaqd almisriat fi tahdid mafhum aldararu, bahth manshur bimajalat alhuquq alkuaytiati, alsunat aleishrwn, aleadad althaani.
    • 'ahmad hashamat 'abu stit nazariat aliailtizam masadir alialtizam 1954m.
    • 'ahmad salamat: nazariat alialtizami, alkitaab al'awala, masadir alialtizami, dar altaeawun liltabe walnashr 1975m.
    • 'ahmad shawqi muhamad eabd alrahman: alnazariat aleamat lilhaqi, munsha'at almaearif 2005m.
    • 'ahmad fathi srur: alwasit fi qanun aleuqubati, alqism aleama, t 1996m.
    • 'ahmad kamil salamat: alhimayat aljinayiyat li'asrar almahnati, matbaeat jamieat alqahirat walkitaab aljamiei, 1988m.
    • 'iisa'at astiemal haqi alnashr dirasat muqaranat fi alfiqh al'iislamii walqanuni, daralnahdat alearabiat,2001/2002m.
    • 'usamat 'ahmad badar: fikrat alhirasat fi alqanun almaswuwliat almadaniat dirasat muqaranatin, matbaeat jamieat tanta 2004m.
    • 'usamat alsayid eabdalsamie: almasyuwliat alnaashiat ean aldarar al'adabii dirasat muqaranat fi alfiqh al'iislamii walqanun alwadei, risalat dukturah muqadimatan likuliyat alsharieat walqanun bialqahirat 1422h/ 2001m.
    • 'anwar sultan: almujaz fi masadir alialtizami, munsha'at almaearif 1970m.
    • 'anwar sultan: alnazariat aleamat liliailtizam - 'ahkam aliailtizam - t dar almaearif bimisr 1956m.
    • 'anwar sultan: alnazariat aleamat lilailtizami, - masadir aliailtizami, t dar almaearif - masr-1962m.
    • bashar 'ahmad salih ealay: masyuwliat alsahafii almadaniat fi hal almisas bisumeat alshakhs aleama, risalat dukturah muqadimatan likuliyat alhuquq jamieat almansurat 1422h/2001m.
    • jabir jad nasar: huriyat alsahafat dirasat muqaranatan fi zili alqanun 96 lisanat 1996, dar alnahdat alearabiati, 1997m.
    • jabir mahjub ealay: almaswuwliat altaqsiriat lilmuntijin walmuazieina, dirasat muqaranat bayn alqanun alfaransii walqanun alkuaytii walmisrii, bahath manshur fi majalat almuhami alkuaytiati, s 19 yanayir / fibrayir 1996m.
    • jalal ealii aleadwi: 'usul al'iiltizamati, munsha'at almaearif al'uskandariat 1997m.
    • jamil alsharqawi: masadir alialtizami, almatbaeat alearabiat alhadithat 1976m.
    • husam al'ahwani: alnazariat aleamat lilialtizam aljuz' althaani 'ahkam alialtizam ta1996m.
    • hasan eabd albasit jamiei: madaa aiftirad alkhata almihnii fi zili taqsim alailtizamati, bahath muqadam 'iilaa mutamar maswuwliat almihniiyn aladhi 'aqamath kuliyat alqanun jamieat alshaariqat, fi alfatrat min 13 - 15 sifr 1425h, 3 - 5 'abril 2004m.
    • hasan eabdalrahman qiduws: alhaq fi altaewid muqtadayatih alghayiyat wamazahir altatawur almueasir fi alnuzum alwadeiatu, dar alnahdat alearabiat sanat 1998m.
    • hasin eabdallah qayid: huriyat alsahafati, dar alnahdat alearabiat 1994m.
    • hamdi eabdalrahman: alwasit fi alnazariat aleamat lilailtizamati, alkitaab al'awala, almasadir al'iiradiat lilailtizami, aleaqd wal'iiradat almunfaridat, ta2 2010m.
    • khalid ramadan eabdialeal sultan: almasyuwliat aljinayiyat ean jarayim alsahafati, dirasat muqaranati, ta1 dar alnahdat alearabiat 2002m.
    • rbie alsayid eabd alqadir eid: almaswuwliat al'iidariat walmadaniat walraqabat alqadayiyat ealaa al'akhta' altibiyati, risalat dukturah min huquq alqahirat 1440h/ 2019m.
    • rawuwf eubayd: jarayim aliaetida' ealaa al'ashkhas wal'amwali, ta1978m.
    • saeid eabdalsalam: altaewid ean darar alnafs fi almasyuwliat altaqsiriati, muasasat shabab aljamieat al'iiskandariat 1995, 200.
    • alsaeid mustafaa alsaeida: al'ahkam aleamat fi qanun aleuqubati, t 1955m.
    • sulayman marqas: 'ahkam alialtizami, matabie dar alnashr liljamieat almisriat 1957m.
    • smir eabdalusayid tanaghu: masadir alialtizam ta1 munsha'at almaearif bial'iiskandiriati, d t.
    • alsinhuri: alwajiz fi sharh alqanun almadanii.
    • sahir muntasir: tahdid madlul alhirasat fi almaswuwliat ean al'ashya'i, risalat dukturah min jamieat alqahirat 1977m.
    • talabat wahbat khitabi: 'ahkam alailtizam bayn alsharieat al'iislamiat walqanun - dirasat muqaranat - altabeat al'uwlaa, dar alfikr alearabii.
    • tah eabdalmawlaa tah 'iibrahim: altaewid alqadayiyu ean al'adrar alati taqae ealaa al'ashkhas dirasat muqaranat bayn alsharieat walqanuni, risalat dukturah muqadimatan lihuquq almansura.
    • eabd alsamie eabd alwahaab 'abu alkhayr: alhirasat waealaqat alsababiat fi almaswuwliat ean al'ashya'i, dirasat muqaranat fi alfiqh al'iislamii walqanun almadanii, maktabat wahbat 1988m, 7.
    • eabd alqadir alfari: 'asas maswuwliat haris al'ashya'i, dirasat muqaranat bayn al'anzimat althalathat allaatinii al'anjilu 'amrikii al'iislami, risalat dukturah jamieat alqahirat 1988m.
    • eabdalsamie eabdalwahaab 'abwalkhayr: nazariat alailtizam fi alqanun almadanii almisrii, dirasat muqaranat bialfiqh al'iislamii, aljuz' althaani 'ahkam alailtizami, dar(abu almujadi) liltibaeat 2002m.
    • eabdallah mabruk alnajar: bahath manshur fi majalat alsharieat walqanun aleadad alwahid waleishrun 1998/1999m bieunwani: altaewid alnaashi ean 'iitlaf almal 'asasah wamadaa mashrueiatih fi alfiqh al'iislamii muqaranan bialqanun almadanii almisrii.
    • eabdalhadi fawzi aleudi: alkhata almuksab fi 'iitar almaswuwliat almadaniati, dirasat muqaranat fi alqanun alfaransii walmisrii, dar alnahdat alearabiat 2016m.
    • eadnan sarhan: fikrat almihni, almafhum waliaineikasat alqanuniatu, bahath muqadam 'iilaa mutamar maswuwliat almihniiyn aladhi 'aqamath kuliyat alqanun jamieat alshaariqat, fi alfatrat min 13- 15 sifr 1425m almuafiq 3 - 5 abril 2004m, nashr majalat alnashr aleilmii bikuliyat alqanun jamieat alshaariqati.
    • ghnam muhamad ghanam: alhimayat aljinayiyat li'asrar al'afrad ladaa almuazaf aleami, 1988m.
    • fathi bikri: qanun sultat alsahafati, dar alnahdat alearabiat 1987m.
    • muhsin albihi: alnazariat aleamat lilailtizamati, masadir alailtizami,, almasadir ghayr al'iiradiati, maktabat aljala' aljadidat bialmansurt, 1993m.
    • mahamad 'iibrahim dasuqi: taqdir altaewid bayn alkhata waldarra, risalat muqadimatan lihuquq askandariat 1972.
    • mahamd 'ahmad eabdin: altaewid bayn almasyuwliat aleaqdiat waltaqsiriati, dar almatbueat aljamieiat 1985.
    • muhamad alshahaat aljundiu: daman aleaqd 'aw almasyuwliat aleaqdiat fi alsharieat al'iislamiat muqaranan bialqanun almadanii, matbaeat jamieat alqahirat walkutaab aljamieii.
    • muhamad husayn eali alshaamy: rukn alkhata fi almaswuwliat almadania
    • mahamd shukri srur: mujaz al'ahkam aleamat lilialtizami, t dar alfikr alearabii lilnashr alqahirat 1985m.
    • muhamad earfan alkhatib: almaswuwliat almadaniat waldhaka' alaistinaeiu 'iimkaniat almusa'alati?, dirasat tahliliat mueamaqat liqawaeid almaswuwliat almadaniat fi alqanun almadanii alfaransi, majalat kuliyat alqanun alkuaytiat alealamiati, alsanat althaaminati, aleadad al'awwl, 2020m.
    • mahamad fath allah alnashar: haqu altaewid almadanii bayn alfiqh al'iislamii walqanun almadanii, dar aljamieat aljadidat lilnashr 2002m.
    • mahamd kamil marsi: sharh alqanun almadanii aljadida, almatbaeat alealamiat 1955ma.
    • mahamd kamal alqadi: alfarq bayn haqi alradi wahaqi altashih muqadam lilmutamar aleilmii althaani lil'iielam walqanun fi kuliyat alhuquq jamieat hulwan alfatrat min 9 'iilaa 11 maris 1999m.
    • muhamad kamal eabdialeaziza: altaqnin almadaniu fi daw' alfiqh walqada'i, ta2 1980m.
    • mahamd kamal eabdialeaziz:altaqnin almadaniu aljadid muealiqan ealaa nususih bara' alfuqaha' wa'ahkam mahkamat alnaqd hataa eam 1970m, 191, ta1 1970m.
    • muhamad labib shanba: almaswuwliat ean al'ashya' dirasat fi alqanun almadanii almisrii muqaranan bialqanun alfaransi, maktabat alnahdat almisriat 1957m.
    • mahamd naji yaquti: fikrat alhaqi fi alsumeati, munsha'at almaearif bial'iiskandariat 1985m.
    • mahamd naji yaquta: masyuwliat alsahafiiyn almadaniat fi halat alqadhf fi haqi dhawi alsifat aleumumiati, dirasat muqaranati, maktabat aljala'i.
    • muhamad nasr aldiyn mahmud: 'asas altaewidi, dirasat muqaranat fi alsharieat alaslamiat walqanun almisrii waleiraqii, risalat dukturah min jamieat alqahirat 1983m.
    • mahmud jamal aldiyn zaki: aitifaqat almaswuwliat dirasat muqaranati, majalat alqanun walaiqtisad alsunat 30, aleadad 3.
    • mahmud jamal aldiyn zaki: alwajiz fi alnazariat aleamat lilailtizamat fi alqanun almadanii almisrii, matbaeat jamieat alqahirat, 1978m.
    • mahmud jamal aldiyn zaki: mushkilat almasyuwliat almadaniat - aljuz' al'awala- matbaeat jamieat alqahirati, 1978m.
    • mahmud muhamad eali muhamad: altaewid aleayniu fi alqanun almadanii, dirasat muqaranat bialfiqh al'iislamii, risalat majistir muqadimatan likuliyat alsharieat walqanun bialqahirat 2014m.
    • mahmud najib hasni: sharh qanun aleuqubati, alqism aleama, ta4 dar alnahdat alearabiat 1977m.
    • mistafaa eabdalhamid eadawi: aldarar alnaashaa' ean al'iikhlal aleaqdii fi alqanun al'iinjlizi, dar alnahdat alearabiat 2008m.
    • mustafaa mahmud: madaa almaswuwliat aljinayiyat liltabib 'iidha 'afshaa sirana min 'asrar mihnatihi, majalat alqanun walaiqtisadi, s11, eam 1941m.
    • mustafaa maraei: almasyuwliat almadaniat fi alqanun almisrii, matbaeat al'iietimad bialqahirat 1944.
    • mietazun nazih sadiq almahdi: alialtizam bialsiriyat walmaswuwliat almadaniat dirasat muqaranati, dar alnahdat alearabiat 2007m.
    • nabil 'iibrahim saedu: alnazariat aleamat lilialtizami, ji2 fi al'ahkami, t dar almaerifat aljamieiat 1991m.
    • yhiaa 'ahmad mawafi: almaswuwliat ean al'ashya' fi daw' alfiqh walqada'i, dirasat muqaranati, munsha'at almaearif 1992m.
    • yusif 'ahmad husayn alniemat: dafae almasyuwliat bikhata almadruri- dirasat muqaranat - risalat dukturah muqadimatan lihuquq alqahirat 1991m.