التطبيقات الفقهية لقاعدة "الْعَادَةُ مُحَكَّمَةٌ" "بعض البيوع المعاصرة أنموذجاً" / Contemporary Applications of the Rule Of Custom are a Court Case: "Some Contemporary Sales as an Example"

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

جامعة الأزهر -كلية الشريعة والقانون بالقاهرة

المستخلص

يهدف هذا البحث إلى بيان الأحكام الفقهية المتعلقة ببعض التطبيقات المعاصرة في البيوع على "قاعدة العادة محكمة"، التي تعد من أهم القواعد بوصفها دليلاً شرعياً يرجع إليه في الكثير من الأحكام عند توافر الضوابط والشروط الخاصة بها، ويبرز دورها من الناحية التطبيقية كما في حالة البيوع المعاصرة محل البحث كالبيوع الإلكترونية، وأجرة الدلال في البيوع العقارية، والغبن في البيوع وغيرها، كما تبين من خلال البحث انتشار مثل هذه المعاملات بين جموع التجار والمستهلكين وقد يتم بعضها دون الضوابط الشرعية وقد يعتريها الغرر والجهالة المفسدة للعقد، وقد اتبعت في هذا البحث المنهج الاستقرائي، والمنهج المقارن، ومن أهم النتائج التي تم التوصل إليها من خلال البحث أن الفقهاء قد ذكروا أن العادة بمعنى العرف، وقد وجد منهم من فرق بينها من حيث العموم والخصوص، وجعل العادة أعم، وأن للاحتجاج بالعرف أو العادة أدلة من الكتاب، والسنة، والمعقول كما تبين من خلال البحث أهمية القواعد الفقهية بشكل عام وقاعدة العادة محكمة بشكل خاص، بيان أهمية الأعراف والعادات واعتبارها مصدراً للتشريع ما لم تخالف نصوص الكتاب والسنة، والأمر يتطلب المزيد من البحث في الأحكام الفقهية المتعلقة بهذه المستجدات خاصة في مجال المعاملات ومنها البيوع ، كما تمت التوصية بالاهتمام بالدراسة العملية أو التطبيقية للقواعد الفقهية وإبراز ذلك التطبيق في عناوين كتب تختص بتلك الدراسة، وعدم إهمال علم القواعد وبيان مقاصده خاصة القواعد المتعلقة بالتيسير ورفع الحرج والمشقة عن المكلفين.
 
This research aims to explain the jurisprudential rulings related to some contemporary applications in sales based on the “rule of custom,” which is considered one of the most important rules as a legal guide that is referred to in many rulings when their controls and conditions are available, and to know the most important new applications of guarantee and the jurisprudential rulings resulting from them. It is referred to as the deciding factor in the dispute when the text is not provided, provided that it does not contradict it, and its role is highlighted from the practical aspect, as in the case of contemporary sales under investigation, such as electronic sales, the broker’s fee in real estate sales, fraud in sales, etc., as was shown through research the spread of such Transactions between groups of merchants and consumers, some of which may take place without legal controls, and may be riddled with deception and ignorance that corrupt the contract. In this research, I followed the inductive approach and the comparative approach. One of the most important results that were reached through the research is that the jurists mentioned that custom means custom, and it He found among them those who differentiated between them in terms of generality and specificity, making custom more general, and that invoking custom or custom is evidence from the Qur’an, the Sunnah, and what is reasonable, and the matter requires more research into the jurisprudential rulings related to these developments, especially in the field of transactions, including sales, and attention has also been recommended. By studying the practical or applied rules of jurisprudence and highlighting that application in the titles of books specializing in that study, and not neglecting the science of rules and clarifying its objectives, especially the rules related to facilitation and removing embarrassment and hardship from those in charge.

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


  • أولاً: القرآن الكريم، وهو أفضل المصادر والمراجع.

    ثانياً: كتب التفاسير وعلوم القرآن:

    • التسهيل لعلوم التنزيل: لمحمد بن أحمد بن عبد الله ابن جزي الكلبي الغرناطي، ت: 741هــ، تحقيق: د/ عبد الله الخالدي، نشر: شركة دار الأرقم بن أبي الأرقم-بيروت، ط: الأولى، 1416هــ.
    • تفسير حدائق الروح والريحان في روابي علوم القرآن: لمحمد الأمين بن عبد الله الهرري الشافعي، تحقيق: د/ هاشم محمد، نشر: دار طوق النجاة-بيروت، ط: 1، 1421هــ-2001م.
    • الجامع لأحكام القرآن: لمحمد بن أحمد بن أبي بكر القرطبي، ت: 671هــ، تحقيق: هشام سمير البخاري، نشر: دار عالم الكتب -السعودية، 1423هــ-2003م.
    • لطائف الإشارات (تفسير القشيري): لعبد الكريم بن هوازن بن عبد الملك القشيري، ت: 465هــ، تحقيق: إبراهيم البسيوني، نشر: الهيئة المصرية العامة للكتاب-مصر، ط: الثالثة.
    • معالم التنزيل (تفسير البغوي): لأبي محمد الحسين بن مسعود البغوي، ت: 510هـــــ، تحقيق: عثمان ضميرية، سليمان مسلم الحرش، نشر: دار طيبة-السعودية، ط: الرابعة، 1417هـــ-1997م.
    • مفاتيح الغيب (التفسير الكبير): لمحمد بن الحسن التيمي الرازي، ت: 606هــ، نشر: دار إحياء التراث العربي-بيروت، ط: الثالثة، 1420هــ.

    ثالثاً: كتب الأحاديث والآثار والشروح عليها:

    • بهجة قلوب الأبرار وقرة عيون الأخيار في شرح جوامع الأخبار: لعبد الرحمن بن ناصر بن عبد الله بن حمد آل سعدي، ت: 1376هــ، تحقيق: عبد الكريم بن رسمي، نشر: مكتبة الرشد، ط: الأولى، 1422هــ-2002م.
    • الجامع المسند الصحيح المختصر من أمور رسول الله -r- وسننه وأيامه (صحيح البخاري): لمحمد بن إسماعيل البخاري، تحقيق: محمد زهير، نشر: دار طوق النجاة، ط: الأولى، 1422هــ.
    • سبل السلام: لمحمد بن إسماعيل الصنعاني، ت: 1182هــ، نشر: دار الحديث.
    • سنن ابن ماجة: لأبي عبد الله ابن ماجة محمد بن يزيد القزويني، ت: 273هــ، المحقق: شعيب الأرنؤوط، وآخرون، نشر: دار الرسالة العالمية، ط: الأولى، 1430هــ-2009م.
    • سنن أبو داود: لأبي داود بن الأشعث السِّجِسْتاني، ت: 275هــ، تحقيق: شعيب الأرناؤوط، نشر: مؤسسة الرسالة-بيروت، ط: الأولى، 1408هـــ.
    • سنن الترمذي: لمحمد بن عيسى الترمذي، ت: 279هــ، تحقيق: أحمد شاكر، نشر: شركة مكتبة الحلبي-مصر، ط: الثانية، 1395هــ-1975م.
    • السنن الكبرى: لأحمد بن الحسين الخُسْرَوْجِردي البيهقي، ت: 458هــ، تحقيق: محمد عطا، نشر: دار الكتب العلمية-بيروت، ط: الثالثة، 1424هــ -2003م.
    • السنن الكبرى: لأحمد بن شعيب بن علي الخراساني النسائي، ت: 303هــ، تحقيق: حسن عبد المنعم شلبي، شعيب الأرناؤوط، نشر: مؤسسة الرسالة-بيروت، ط: الأولى، 1421 هـ-2001م.
    • عمدة القاري شرح صحيح البخاري: لمحمود بن أحمد الغيابي العيني، ت: 855هــ، نشر: دار إحياء التراث العربي-بيروت، بدون طبعة أو تاريخ.
    • فتح الباري شرح صحيح البخاري: لأحمد بن علي بن حجر العسقلاني، تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي، محب الدين الخطيب، نشر: دار المعرفة -بيروت، 1379هـــ.
    • مجمع الزوائد ومنبع الفوائد: لعلي بن أبي بكر بن سليمان الهيثمي، ت: 807هــ، تحقيق: حسام الدين القدسي، نشر: مكتبة القدسي-القاهرة، 1414هــ، 1994م.
    • مرقاة المفاتيح شرح مشكاة المصابيح: لعلي بن سلطان الهروي القاري، ت: 1014هــ، نشر: دار الفكر-بيروت، ط: الأولى، 1422هــ -2002م.
    • المستدرك على الصحيحين: لمحمد بن عبد الله بن الحكم النيسابوري، ت: 405هــ، تحقيق: مصطفى عبد القادر، نشر: دار الكتب العلمية-بيروت، ط: الأولى، 1411هـــ-1990م.
    • مسند الإمام أحمد بن حنبل: تحقيق: شعيب الأرنؤوط، وآخرون، نشر: مؤسسة الرسالة، ط: الأولى، 1421هــ-2001م.

    رابعاً: كتب اللغة والمعاجم والتاريخ:

    • تاج العروس من جواهر القاموس: لمحمد بن عبد الرزّاق الحسيني، ت: 1205، تحقيق: مجموعة محققين، نشر: دار الهداية.
    • التعريفات: لعلي بن محمد بن الشريف الجرجاني، ت: 816هــ، تحقيق: جماعة من العلماء، نشر: دار الكتب العلمية-لبنان، ط: الأولى، 1403هــ-1983م.
    • تهذيب اللغة: لمحمد بن أحمد الأزهري، ت: 370هــ، تحقيق/ محمد عوض، ط: دار إحياء التراث العربي-بيروت، ط: الأولى، 2001م.
    • التوقيف على مهمات التعاريف: لمحمد عبد الرؤوف المناوي، ت: 1031هــ، نشر: عالم الكتب-القاهرة، ط: الأولى، 1410هــ-1990م.
    • جمهرة اللغة: لأبي بكر محمد بن الحسن بن دريد الأزدي، ت: 321هــ، مادة: (فقه)، تحقيق: رمزي منير بعلبكي، نشر: دار العلم للملايين-بيروت، ط: الأولى، 1987م.
    • الصحاح تاج اللغة وصحاح العربية: لإسماعيل بن حماد الجوهري الفارابي، ت: 393هــ، تحقيق: أحمد عطار، نشر: دار العلم للملايين بيروت، ط: الرابعة، 1407هــ‍-1987م.
    • القاموس المحيط: لمحمد بن يعقوب الفيروز آبادى، ت: (817هــ)، تحقيق: مكتب تحقيق التراث-مؤسسة الرسالة-محمد العرقسُوسي، نشر: مؤسسة الرسالة-بيروت، ط: الثامنة، 1426هــ -2005م.

    خامساً: كتب أصول الفقه والقواعد الفقهية:

    • الإبهاج في شرح المنهاج: لعلي بن عبد الكافي بن يحيي السبكي، تاج الدين عبد الوهاب، نشر: دار الكتب العلميةبيروت، 1416هــ-1995م.
    • الإحكام في أصول الأحكام: لعلي بن أحمد بن سعيد بن حزم الأندلسي القرطبي الظاهري، ت: 456هــ، تحقيق: الشيخ/ أحمد محمد شاكر، نشر: دار الآفاق الجديدة-بيروت.
    • الإحكام في أصول الأحكام: لعلي بن محمد الثعلبي الآمدي، ت: 631هــ، تحقيق: عبد الرزاق عفيفي، نشر: المكتب الإسلامي-بيروت.
    • الأشباه والنظائر: لزين الدين بن إبراهيم بن محمد، ابن نجيم المصري، ت: 970هــ، نشر: مؤسسة الحلبي، ط: الأولى، 1378هــ-1968.
    • الأشباه والنظائر: لعبد الرحمن بن أبي بكر جلال الدين السيوطي، ت: 911هــ، نشر: دار الكتب العلمية، ط: الأولى، 1411هــ-1990م.
    • البحر المحيط في أصول الفقه: لبدر الدين محمد بن عبد الله بن بهادر الزركشي، ت: 794هــ، الناشر: دار الكتبي، ط: الأولى، 1414هــ-1994م.
    • البرهان في أصول الفقه: لعبد الملك بن عبد الله بن يوسف بن محمد الجويني، إمام الحرمين، ت: 478هــ، تحقيق: صلاح عويضة، نشر: دار الكتب العلمية-بيروت، ط: الأولى، 1418هــ-1997م.
    • التحبير شرح التحرير في أصول الفقه: لعلي بن سليمان المرداوي الدمشقي الصالحي، ت: 885هــ، تحقيق: د/عبد الرحمن الجبرين، نشر: مكتبة الرشدالسعودية، ط: الأولى، 1421هــ -2000م.
    • التقرير والتحبير: لمحمد بن أمير الحاج الحنبلي، تحقيق/ عبد الله عمر، نشر: دار الكتب العلمية-بيروت، ط: الأولى، 1419هــ-1999م.
    • التلخيص في أصول الفقه: لعبد الملك بن عبد الله بن يوسف الجويني، ت: 478هــ، تحقيق: عبد الله جولم النبالي، بشير أحمد العمري، نشر: دار البشائر الإسلامية-بيروت.
    • تيسير التحرير: لمحمد أمين بن محمود البخاري المعروف بأمير بادشاه الحنفي، ت: 972هــ، نشر: دار الكتب العلمية-بيروت، 1403هــ-1983م.
    • روضة الناظر وجنة المناظر في أصول الفقه على مذهب الإمام أحمد بن حنبل: لعبد الله بن أحمد بن محمد بن قدامة، ت: 620هــ، نشر: مؤسسة الريّان، ط: الثانية، 1423هــ-2002م.
    • غمز عيون البصائر في شرح الأشباه والنظائر: لأحمد بن محمد الحسيني الحموي الحنفي، ت: 1098هــ، نشر: دار الكتب العلمية، ط: الأولى، 1405هــ-1985م.
    • الفروق (أنوار البروق في أنواء الفروق): لأحمد بن إدريس بن عبد الرحمن المالكي القرافي، ت: 684هــ، نشر: عالم الكتب، بدون طبعة أو تاريخ.
    • فصول البدائع في أصول الشرائع: لمحمد بن حمزة الفناري الرومي، ت: 834هــ، تحقيق: محمد إسماعيل، نشر: دار الكتب العلمية-بيروت، ط: الأولى، 2006م-1427هــ.
    • قواعد الأحكام في مصالح الأنام: لعبد العزيز بن عبد السلام بن أبي القاسم، ت: 660هــ، تحقيق: طه عبد الرؤوف سعد، نشر: مكتبة الكليات الأزهرية-القاهرة، 1414هــ-1991م.

    سادساً: كتب الفقه الإسلامي:

    • كتب الفقه الحنفي:
    • البحر الرائق شرح كنز الدقائق: لزين الدين بن إبراهيم (ابن نجيم المصري)، ت: 970هــ، نشر: دار الكتاب الإسلامي، ط: الثانية.
    • بدائع الصنائع في ترتيب الصنائع: لأبي بكر بن مسعود الكاساني الحنفي، ت: 587هــ، نشر: دار الكتب العلمية، ط: الثانية، 1406هــ-1986م.
    • البناية شرح الهداية: لمحمود بن أحمد الغيتابى العينى، ت: 855هــ، نشر: دار الكتب العلمية-بيروت، ط: الأولى، 1420هــ-2000م.
    • تبيين الحقائق شرح كنز الدقائق: لعثمان بن علي الزيلعي الحنفي، ت: 743هــ، نشر: المطبعة الأميرية-القاهرة، ط: الأولى، 1313هــ.
    • تحفة الفقهاء: لمحمد علاء الدين السمرقندي، ت: 540هــ، نشر: دار الكتب العلمية-بيروت، ط: الثانية، 1414هــ-1994م.
    • درر الحكام شرح مجلة الأحكام: لعلي حيدر خواجه أمين أفندي، ت: 1353هــ، نشر: دار الجيل، ط: الأولى، 1411هــ-1991م.
    • كتب الفقه المالكي:
    • حاشية الدسوقي على الشرح الكبير: لمحمد بن أحمد بن عرفة الدسوقي المالكي، ت: 1230هــ، نشر: دار الفكر.
    • الشرح الكبير: لأبي البركات أحمد بن محمد الدردير، الناشر: دار الفكر-بيروت.
    • شرح مختصر خليل (حاشية الخرشي): لمحمد بن عبد الله الخرشي، ت: 1101هــ، نشر: دار الفكر-بيروت، بدون طبعة أو تاريخ.
    • الفواكه الدواني على رسالة ابن أبي زيد القيرواني: لأحمد بن سالم ابن مهنا النفراوي الأزهري المالكي، ت: 1126هــ، نشر: دار الفكر، 1415هــ-1995م.
    • الكافي في فقه أهل المدينة: ليوسف بن عبد الله بن عبد البر النمري القرطبي، ت: 463هــ، تحقيق: محمد أحيد الموريتاني، نشر: مكتبة الرياض-السعودية، ط: الثانية، 1400هــ-1980م.
    • منح الجليل شرح مختصر خليل: لمحمد بن أحمد عليش، ت: 1299هــ، نشر: دار الفكر بيروت، 1409هــ-1989م.
    • مواهب الجليل في شرح مختصر خليل: لمحمد الطرابلسي المغربي، الحطاب الرُّعيني المالكي، ت:954هــ، نشر: دار الفكر، ط: الثالثة، 1412هــ-1992م.
    • الهداية الكافية الشافية لبيان حقائق الإمام ابن عرفة الوافية (شرح حدود ابن عرفة): لمحمد بن قاسم الرصاع المالكي، ت: 894هــ، نشر: المكتبة العلمية، ط: 1، 1350هــ.

    ج- كتب الفقه الشافعي:

    • أسنى المطالب في شرح روض الطالب: لزكريا بن محمد الأنصاري السنيكي، ت:926هــ، تحقيق: محمد تامر، نشر: دار الكتب العلميةبيروت، ط: الأولى، 1422هـــ -2000م.
    • إعانة الطالبين على حل ألفاظ فتح المعين (حاشية على فتح المعين بشرح قرة العين بمهمات الدين): لعثمان بن محمد شطا الدمياطي الشافعي، ت: 1310هــ، نشر: دار الفكر-بيروت، ط: الأولى، 1418هــ-1997م.
    • الإقناع في حل ألفاظ أبي شجاع: لمحمد الخطيب الشربيني الشافعي، ت: 977هــ، تحقيق: مكتب البحوث-دار الفكر، نشر: دار الفكر-بيروت.
    • البيان في مذهب الإمام الشافعي: لمحمد بن سالم العمراني الشافعي، نشر: دار المنهاج-جدة، ط: الأولى، 1421هـــ-2000م.
    • التجريد لنفع العبيد (حاشية البجيرمي على شرح المنهج): سليمان بن محمد بن عمر البُجَيْرَمِيّ المصري الشافعي، ت: 1221هــ، نشر: مطبعة الحلبي، 1369هــ-1950م.
    • تحفة المحتاج في شرح المنهاج: لأحمد بن محمد بن حجر الهيتمي، تحقيق: على عدة، الناشر: المكتبة التجارية-مصر، 1357هــ-1983م.
    • الحاوي الكبير في فقه مذهب الإمام الشافعي: لعلي بن محمد البغدادي الماوردي، ت: 450هــ، تحقيق: علي معوض، نشر: دار الكتب العلمية-بيروت، ط: الأولى، 1419هــ-1999م.
    • روضة الطالبين وعمدة المفتين: لمحيي الدين يحيى بن شرف النووي، ت: 676هــ، تحقيق: زهير الشاويش، نشر: المكتب الإسلامي-بيروت، ط: الثالثة، 1412هــ-1991م.

    د- كتب الفقه الحنبلي:

    • دقائق أولي النهى لشرح المنتهى (شرح منتهى الإرادات): لمنصور بن إدريس البهوتى الحنبلى، ت: 1051هــ، نشر: عالم الكتب، ط: الأولى، 1414هــ-1993م.
    • شرح الزركشي على مختصر الخرقي: لمحمد بن عبد الله الزركشي المصري الحنبلي، ت: 772هـــ، تحقيق: عبد المنعم خليل إبراهيم، نشر: دار الكتب العلمية، 1423هــ-2002م.
    • الشرح الكبير: لعبد الرحمن بن محمد بن قدامة المقدسي، ت: 682هــ، تحقيق: د/ عبد الله التركي، وآخر، نشر: هجر-القاهرة، ط: الأولى، 1415هــ-1995م.
    • كشاف القناع عن متن الإقناع: لمنصور بن يونس البهوتى الحنبلى، ت:1051هــ، نشر: دار الكتب العلمية، بدون طبعة أو تاريخ.
    • المبدع في شرح المقنع: لإبراهيم بن محمد بن عبد الله ابن مفلح، ت: 884هــ، نشر: دار الكتب العلمية-بيروت، ط: الأولى، 1418هــ-1997م.
    • مطالب أولي النهى في شرح غاية المنتهى: لمصطفى بن سعد السيوطي الرحيبانى الحنبلي، ت: 1243هــ، نشر: المكتب الإسلامي، ط: الثانية، 1415هــ-1994م.
    • المغني في فقه الإمام أحمد بن حنبل الشيباني: لعبد الله بن قدامة المقدسي، نشر: دار الفكر-بيروت، ط: الأولى، 1405هـــ.

    هــ- الفقه الظاهري:

    المحلى بالآثار: لعلي بن أحمد بن حزم القرطبي الظاهري، ت: 456هــ، نشر: دار الفكربيروت، بدون طبعة أو تاريخ.

    سابعاً: الكتب العامة والمعاصرة والرسائل العلمية والأبحاث:

    • أثر الأدلة المختلف فيها في الفقه الإسلامي: د/ مصطفى البغا، نشر: دار البخاري-دمشق، بدون تاريخ.
    • بحوث فقهية في قضايا اقتصادية معاصرة: د/ محمد الأشقر، نشر: دار النفائس-الأردن، 1998م.
    • بيع المرابحة وتطبيقاتها المعاصرة في المصارف الإسلامية: أحمد سالم ملحم، نشر: مكتب الرسالة الحديثة-عمان، 1989م.
    • تطبيقات الإنترنت في التسويق: د/ بشير عباس العلاق، نشر: دار المناهج-الأردن، ط: الأولى، 2003م.
    • التعاقد عبر الإنترنت-دراسة مقارنة: أحمد خالد العجلوني، نشر: دار الثقافة للنشر والتوزيع، ط: الأولى، 2002م.
    • الجامع لأصول مسائل الفقه وتطبيقاتها على المذهب الراجح: د/ عبد الكريم بن محمد النملة، نشر: مكتبة الرشد-الرياض، ط: الأولى، 1420هـــ-2000م.
    • حجية القاعدة الفقهية: عبد الرحمن إبراهيم زيد الكيلاني، بحث منشور بمجلة مؤتة للبحوث والدراسات-الأردن، 1999م.
    • شرح القواعد الفقهية: لأحمد بن محمد الزرقا، 1285هــ-1357هــ، تحقيق: مصطفى أحمد الزرقا، نشر: دار القلم-دمشق، ط: الثانية، 1409هــ-1989م.
    • العرف وأثره في الأحكام: لمحمد جمال علي، نشر: دار لقمان-مصر، بدون تاريخ.
    • العرف والعادة بين الشريعة والقانون الوضعي-دراسة مقارنة: د/ حسنين محمود حسنين، نشر: دار القلم-دبي، 1988م.
    • العرف والعادة في رأي الفقهاء-عرض نظرية في التشريع الإسلامي: الشيخ/ فهمي أبو سنة، نشر: مطبعة الأزهر-القاهرة، 1947م.
    • عقد الاستصناع: د/ علي القرة داغي، بحث منشور بمجلة مجمع الفقه الإسلامي، 1412هـــ-1992م.
    • عقد البيع عبر الإنترنت-دراسة تأصيلية في الشريعة الإسلامية: د/ حمدون الشيخ، نشر: دار الضحى-الجزائر، ط: الأولى، 2017م.
    • علم أصول الفقه وخلاصة تاريخ التشريع: عبد الوهاب خلاف، نشر: مطبعة المدني-السعودية، 1996م.
    • الفقه الإسلامي وأدلته: د/ وهبة مصطفى الزحيلي، نشر: دار الفكر-سوريا، ط: الرابعة، بدون تاريخ.
    • الفقه الإسلامي - قواعد الفقه ونظرياته العامة: د/ محمد كمال الدين إمام، نشر: دار الجامعة-الإسكندرية، 2004م.
    • فقه المعاوضات: د/ أحمد الحجي الكردي، ضبطه: د/ أسامة عبد الحليم الجورية، نشر: إعزاز-حلب، 2022-2023م.
    • قاعدة العادة محكمة-دراسة نظرية تأصيلية: د/ يعقوب بن عبد الوهاب الباحسين، نشر: مكتبة الرشد-الرياض، 1433هـــ-2012م.
    • القواعد الفقهية الكبرى وأثرها في المعاملات المالية: د/ عمر عبد الله كامل، نشر: دار الكتبي-القاهرة، ط: الأولى، 1421هـــ-200م.
    • القواعد الفقهية حجيتها وضوابط الاستدلال بها: رياض منصور الخليفي، بحث منشور بمجلة الشريعة والدراسات الإسلامية-جامعة الكويت، مجلس النشر العلمي، 1424هـــ-2003م.
    • القواعد الفقهية وتطبيقاتها في المذاهب الأربعة: د/ محمد مصطفى الزحيلي، نشر: دار الفكر-دمشق، ط: الأولى، 1427هــ-2006م.
    • القواعد الفقهية: د/ عبد العزيز محمد عزام، نشر: دار الحديث-القاهرة، 1426هـــ-2005م.
    • القواعد الفقهية: د/ يعقوب بن عبد الوهاب الباحسين، نشر: مكتبة الرشد-الرياض، ط: الأولى، 1418هــــ-1998م.
    • القواعد الفقهية: لعلي أحمد الندوي، نشر: دار القلم-دمشق، ط: الثانية: 1416هـــ-1991م.
    • القواعد الكلية والضوابط الفقهية في الشريعة الإسلامية: د/ محمد عثمان شبير، نشر: دار النفائس-الأردن، ط: الثانية، 1428هـ-2007م.
    • القواعد الكلية والضوابط الفقهية في الشريعة الإسلامية: د/ محمد عثمان شبير، نشر: دار النفائس-الأردن، ط: الثانية، 1428هـ-2007م.

     

    References:

     

    1: alquran alkarim, wahua 'afdal almasadir walmarajiei.

    2: kutub altafasir waeulum alquran:

    • altashil lieulum altanzili: limuhamad bin 'ahmad bin eabd allah abn jizi alkalbi algharnati, ti: 741hi, tahqiqu: da/ eabd allah alkhalidi, nashara: sharikat dar al'arqam bin 'abi al'arquma-birut, ta: al'uwlaa, 1416hi.
    • tafsir hadayiq alruwh walrayhan fi rawabi eulum alqurani: limuhamad al'amin bin eabd allah alharri alshaafieayi, tahqiqu: du/ hashim muhamad, nashra: dar tawq alnajati-birut, ta: 1, 1421h-2001m.
    • aljamie li'ahkam alqurani: limuhamad bin 'ahmad bin 'abi bakr alqurtabi, ti: 671hi, tahqiqu: hisham samir albukhari, nashara: dar ealam alkutub -alsaeudiat, 1423h-2003m.
    • latayif al'iisharat (tafsir alqashiri): lieabd alkarim bin hawazin bin eabd almalik alqushayri, ta: 465hi, tahqiqu: 'iibrahim albisyuni, nashara: alhayyat almisriat aleamat lilkitabi-masr, ta: althaalithati.
    • maealim altanzil (tafsir albaghwi): li'abi muhamad alhusayn bin maseud albaghuay, ta: 510hi, tahqiqu: euthman damiriat, sulayman muslim alharshi, nashra: dar tibti-alsueudiat, ta: alraabieati, 1417h-1997m.
    • mafatih alghayb (altafsir alkabiri): limuhamad bin alhasan altaymii alraazi, ti: 606hi, nashra: dar 'iihya' alturath alearbi-birut, ta: althaalithati, 1420h.

    3: kutub al'ahadith walathar walshuruh alayha:

    • bahjat qulub al'abrar waqurat euyun al'akhyar fi sharh jawamie al'akhbari: lieabd alrahman bin nasir bin eabd allah bin hamd al saedi, ta: 1376hi, tahqiqu: eabd alkarim bin rasmi, nashara: maktabat alrishdi, ta: al'uwlaa, 1422h-2002m.
    • aljamie almusnad alsahih almukhtasar min 'umur rasul allah -r- wasunanih wa'ayaamuh (shih albukharii): limuhamad bin 'iismaeil albukhari, tahqiqu: muhamad zuhayr, nashra: dar tawq alnajati, ta: al'uwlaa, 1422hi.
    • subul alsalami: limuhamad bn 'iismaeil alsaneani, ta: 1182hi, nashara: dar alhadithi.
    • sunan abn majata: li'abi eabd allah abn majat muhamad bin yazid alqazwini, ta: 273hi, almuhaqiqi: shueayb al'arnuuwt, wakhrun, nashara: dar alrisalat alealamiati, ta: al'uwlaa, 1430h-2009m.
    • snan 'abu dawud: li'abi dawud bin al'asheath alssijistany, ti: 275hi, tahqiqu: shueayb al'arnawuwta, nashra: muasasat alrisalati-birut, ta: al'uwlaa, 1408h.
    • sunan altirmidhi: limuhamad bin eisaa altirmadhi, ta: 279hi, tahqiqu: 'ahmad shakir, nashra: sharikat maktabat alhilbi-msr, ta: althaaniati, 1395h-1975m.
    • alsunan alkubraa: li'ahmad bin alhusayn alkhusrawjirdy albayhaqi, ti: 458hi, tahqiqu: muhamad eataa, nashra: dar alkutub aleilmiati-birut, ta: althaalithati, 1424h -2003m.
    • alsunan alkubraa: li'ahmad bin shueayb bin eali alkhirasanii alnasayiyi, ti: 303hi, tahqiqu: hasan eabd almuneim shalabi, shueayb al'arnawuwta, nashra: muasasat alrisalati-birut, ta: al'uwlaa, 1421 h-2001m.
    • eumdat alqariyi sharh sahih albukhari: limahmud bin 'ahmad alghiabii aleayni, ti: 855hi, nashra: dar 'iihya' alturath alearbi-birut, bidun tabeat 'aw tarikhi.
    • fatah albari sharh sahih albukhari: li'ahmad bin ealiin bin hajar aleasqalani, tahqiqu: muhamad fuaad eabd albaqi, muhibi aldiyn alkhatiba, nashara: dar almaerifat -birut, 1379h.
    • majmae alzawayid wamanbae alfawayidi: liealii bin 'abi bakr bin sulayman alhaythami, ta: 807hi, tahqiqu: husam aldiyn alqudsi, nashara: maktabat alqudsi-alqahrat, 1414hi, 1994m.
    • marqat almafatih sharh mishkat almasabihi: lieali bin sultan alharawii alqariy, ta: 1014hi, nashra: dar alfikiri-birut, ta: al'uwlaa, 1422h -2002m.
    • alimustadrak ealaa alsahihayni: limuhamad bin eabd allah bin alhakam alnaysaburi, ta: 405hi, tahqiqu: mustafaa eabd alqadir, nashara: dar alkutub aleilmiati-birut, ta: al'uwlaa, 1411h-1990m.
    • msnid al'iimam 'ahmad bin hanbal: tahqiqu: shueayb al'arnawuwt, wakhrun, nashra: muasasat alrisalati, ta: al'uwlaa, 1421h-2001m.

    4: kutub allugha walmaeajim waltaarikh:

    • taj alearus min jawahir alqamusa: limuhamad bin eabd alrzzaq alhusayni, ta: 1205, tahqiqu: majmueat muhaqiqina, nashra: dar alhidayati.
    • altaerifati: liealiin bin muhamad bin alsharif aljarjani, ta: 816hi, tahqiqu: jamaeat min aleulama'i, nashara: dar alkutub aleilmiati-lubnan, ta: al'uwlaa, 1403h-1983m.
    • tahadhib allughati: limuhamad bin 'ahmad al'azhari, ta: 370hi, tahqiqu/ muhamad eawad, ta: dar 'iihya' alturath alearbi-birut, ta: al'uwlaa, 2001m.
    • altawqif ealaa muhimaat altaearif: limuhamad eabd alrawuwf almanawi, ta: 1031hi, nashri: ealam alkutab-alqahrati, ta: al'uwlaa, 1410h-1990m.
    • jamharat allughati: li'abi bakr muhamad bin alhasan bin durayd al'azdi, ta: 321hi, madati: (fiqah), tahqiqu: ramziun munir baelabaki, nashra: dar aleilm lilmalayini-birut, ta: al'uwlaa, 1987m.
    • alsihah taj allughat wasihah alearabiati: li'iismaeil bin hamaad aljawharii alfarabi, ta: 393hi, tahqiqu: 'ahmad eatar, nashra: dar aleilm lilmalayini- bayrut, ta: alraabieati, 1407h‍-1987m.
    • alqamus almuhita: limuhamad bin yaequb alfayruz abadaa, t: (817hi), tahqiqu: maktab tahqiq altarathi-muasasat alrisalati-muhamad alerqsusy, nashra: muasasat alrisalati-birut, ta: althaaminati, 1426h -2005m.

     

    5: kutub 'usul alfiqh walqawaeid alfiqhia:

    • al'iibhaj fi sharh alminhaji: lieali bin eabd alkafi bin yuhyi alsabki, taj aldiyn eabd alwahaabi, nashara: dar alkutub aleilmiati-birut, 1416h-1995m.
    • al'iihkam fi 'usul al'ahkami: liealii bin 'ahmad bin saeid bin hazm al'andalusii alqurtubii alzaahiri, ti: 456hi, tahqiqa: alshaykhi/ 'ahmad muhamad shakir, nashra: dar alafaq aljadidati-birut.
    • al'iihkam fi 'usul al'ahkami: liealii bin muhamad althaelabii alamdi, ta: 631hi, tahqiqu: eabd alrazaaq eafifi, nashra: almaktab al'iislami-birut.
    • al'ashbah walnazayira: lizayn aldiyn bin 'iibrahim bin muhamad, abn najim almisri, ta: 970hi, nashra: muasasat alhalbi, ta: al'uwlaa, 1378h-1968.
    • al'ashbah walnazayiri: lieabd alrahman bin 'abi bakr jalal aldiyn alsuyuti, ti: 911hi, nashra: dar alkutub aleilmiati, ta: al'uwlaa, 1411h-1990m.
    • albahr almuhit fi 'usul alfiqah: libadr aldiyn muhamad bin eabd allah bin bihadir alzarkashi, ta: 794hi, alnaashir: dar alkatibi, ta: al'uwlaa, 1414h-1994m.
    • alburhan fi 'usul alfiqah: lieabd almalik bin eabd allh bin yusif bin muhamad aljuayni, 'iimam alharmayni, ti: 478hi, tahqiqu: salah euidt, nashra: dar alkutub aleilmiati-birut, ta: al'uwlaa, 1418h-1997m.
    • altahbir sharh altahrir fi 'usul alfiqah: lieali bin sulayman almardawii aldimashqii alsaalihii, ta: 885hi, tahqiqu: da/eabd alrahman aljabrin, nashra: maktabat alrushdi-alsaeudiati, ta: al'uwlaa, 1421h -2000m.
    • altaqrir waltahbiru: limuhamad bin 'amir alhaji alhanbaliu, tahqiqu/ eabd allah eumr, nashra: dar alkutub aleilmiati-birut, ta: al'uwlaa, 1419h-1999m.
    • altalkhis fi 'usul alfiqah: lieabd almalik bin eabd allh bin yusuf aljuayni, ta: 478hi, tahqiqu: eabd allah julam alnabali, bashir 'ahmad aleamri, nashara: dar albashayir al'iislamiati-birut.
    • taysir altahriri: limuhamad 'amin bin mahmud albukharii almaeruf bi'amir badishah alhanafii, ta: 972hi, nashra: dar alkutub aleilmiati-birut, 1403h-1983m.
    • rudat alnaazir wajnat almanazir fi 'usul alfiqh ealaa madhhab al'iimam 'ahmad bin hanbal: lieabd allah bin 'ahmad bin muhamad bin qadamata, ta: 620hi, nashra: muasasat alryan, ta: althaaniati, 1423h-2002m.
    • ghamz euyun albasayir fi sharh al'ashbah walnazayiri: li'ahmad bin muhamad alhusaynii alhamawii alhanafii, ta: 1098hi, nashra: dar alkutub aleilmiati, ta: al'uwlaa, 1405h-1985m.
    • alfuruq ('anwar alburuq fi 'anwa' alfuruqu): li'ahmad bin 'iidris bin eabd alrahman almaliki alqarafi, ta: 684hi, nashra: ealam alkutab, bidun tabeat 'aw tarikhi.
    • fusul albadayie fi 'usul alsharayiei: limuhamad bin hamzat alfanarii alruwmi, ta: 834hi, tahqiqu: muhamad 'iismaeil, nashra: dar alkutub aleilmiati-birut, ta: al'uwlaa, 2006m-1427hi.
    • qawaeid al'ahkam fi masalih al'anami: lieabd aleaziz bin eabd alsalam bin 'abi alqasima, ti: 660hi, tahqiqu: tah eabd alrawuwf saedu, nashra: maktabat alkuliyaat al'azhariati-alqahirati, 1414h-1991m.

    6: kutub alfiqh al'iislamii:

    kutub alfiqh alhanafii:

    • albahr alraayiq sharh kanz aldaqayiqi: lizayn aldiyn bin 'iibrahim (abn najim almisrii), ti: 970hi, nashara: dar alkitaab al'iislami, ta: althaaniati.
    • badayie alsanayie fi tartib alsanayiei: li'abi bakr bin maseud alkasanii alhanafii, ta: 587hi, nashara: dar alkutub aleilmiati, ta: althaaniati, 1406hi-1986m.
    • albinayat sharh alhidayati: limahmud bin 'ahmad alghitabaa aleaynaa, ti: 855hi, nashra: dar alkutub aleilmiati-birut, ta: al'uwlaa, 1420h-2000m.
    • tabiiyn alhaqayiq sharh kanz aldaqayiqi: laeuthman bin eali alziylei alhanafii, ta: 743hi, nashra: almatbaeat al'amiriati-alqahirata, ta: al'uwlaa, 1313hi.
    • tahifat alfuqaha'u: limuhamad eala' aldiyn alsamirqandi, ta: 540hi, nashra: dar alkutub aleilmiati-birut, ta: althaaniati, 1414h-1994m.
    • darar alhukaam sharh majalat al'ahkami: lieali haydar khawajih 'amin 'afindi, t: 1353hi, nashra: dar aljili, ta: al'uwlaa, 1411h-1991m.

    kutub alfiqh almalki:

    • hashiat aldasuwqi ealaa alsharh alkabiri: limuhamad bin 'ahmad bin earafat aldisuqii almaliki, ta: 1230hi, nashra: dar alfikri.
    • alsharh alkabiri: li'abi albarakat 'ahmad bin muhamad aldirdir, alnaashir: dar alfikir-birut.
    • sharh mukhtasar khalil (hashiat alkharshi): limuhamad bin eabd allah alkharshi, ta: 1101hi, nashara: dar alfikiri-birut, bidun tabeat 'aw tarikhi.
    • alfawakih aldawaniu ealaa risalat abn 'abi zayd alqayrawani: li'ahmad bin salim abn mihana alnafrawii al'azharii almaliki, ta: 1126hi, nashra: dar alfikri, 1415h-1995m.
    • alkafi fi fiqh 'ahl almadinati: liusif bin eabd allh bin eabd albiri alnamirii alqurtibi, ta: 463hi, tahqiqu: muhamad 'uhayid almuritani, nashra: maktabat alriyad-alsueudiat, ta: althaaniati, 1400h-1980m.
    • manah aljalil sharh mukhtasar khalil: limuhamad bin 'ahmad ealaysh, ti: 1299hi, nashra: dar alfikri- birut, 1409h-1989m.
    • mawahib aljalil fi sharh mukhtasar khalil: limuhamad altarabulsii almaghribi, alhatab alrrueyny almaliki, ta:954hi, nashra: dar alfikri, ta: althaalithati, 1412h-1992m.
    • alhidayat alkafiat alshaafiat libayan haqayiq al'iimam aibn earafat alwafia (shrah hudud aibn earfat): limuhamad bn qasim alrisae almaliki, ta: 894hi, nashra: almaktabat aleilmiati, ta: 1, 1350hi.

     

    kutub alfiqh alshaafieii:

    • 'asnaa almatalib fi sharh rawd altaalib: lizakaria bin muhamad al'ansarii alsinikii, ta:926hi, tahqiqu: muhamad tamir, nashra: dar alkutub aleilmiati-birut, ta: al'uwlaa, 1422hi -2000m.
    • 'iieanat altaalibin ealaa hali 'alfaz fatih almueayan (hashiatan ealaa fath almueayan bisharh qurat aleayn bimuhimaat aldiyni): laeuthman bin muhamad shata aldimyatii alshaafieayi, ti: 1310hi, nashra: dar alfikir-birut, ta: al'uwlaa, 1418h-1997m.
    • al'iiqnae fi hali 'alfaz 'abi shujae: limuhamad alkhatib alshirbinii alshaafieayi, ti: 977hi, tahqiqu: maktab albuhuthi-dar alfikr, nashra: dar alfikiri-birut.
    • alibayan fi madhhab al'iimam alshaafieii: limuhamad bin salim aleumranii alshaafieii, nashara: dar alminhaja-jdati, ta: al'uwlaa, 1421h-2000m.
    • altajrid linafe aleabid (hashiat albijirmii ealaa sharh almanhaji): sulayman bin muhamad bin eumar albujayrami almisrii alshaafieayi, ti: 1221hi, nashra: matbaeat alhalbi, 1369h-1950m.
    • tuhifat almuhtaj fi sharh alminhaji: li'ahmad bin muhamad bin hajar alhitmi, tahqiqu: ealaa eidati, alnaashir: almaktabat altijariati-masir, 1357h-1983m.
    • alhawy alkabir fi fiqh madhhab al'iimam alshaafieayi: lieali bin muhamad albaghdadi almawirdi, ti: 450hi, tahqiqu: eali mueawad, nashra: dar alkutub aleilmiati-birut, ta: al'uwlaa, 1419h-1999m.
    • rudat altaalibin waeumdat almuftina: limuhyi aldiyn yahyaa bn sharaf alnawawii, ta: 676hi, tahqiqu: zuhayr alshaawisha, nashra: almaktab al'iislami-biruta, ta: althaalithati, 1412h-1991m.

    kutub alfiqh alhanbali:

    • daqayiq 'uwli alnahaa lisharh almuntahaa (shrah muntahaa al'iiradat): limansur bin 'iidris albahutaa alhunbalaa, ti: 1051hi, nashra: ealam alkatub, ta: al'uwlaa, 1414h-1993m.
    • sharah alzarkashiu ealaa mukhtasar alkharqi: limuhamad bin eabd allah alzarkashi almisrii alhanbali, ta: 772hi, tahqiqu: eabd almuneim khalil 'iibrahim, nashra: dar alkutub aleilmiati, 1423h-2002m.
    • alsharh alkabiri: lieabd alrahman bin muhamad bin qudamat almaqdisi, ta: 682hi, tahqiqu: da/ eabd allh alturki, wakhir, nashara: hijir-alqahrati, ta: al'uwlaa, 1415h-1995m.
    • kshaf alqinae ean matn al'iiqnaei: limansur bin yunis albahutaa alhunbalaa, ti:1051hi, nashra: dar alkutub aleilmiati, bidun tabeat 'aw tarikhi.
    • almubdie fi sharh almuqaniea: li'iibrahim bin muhamad bin eabd allah abn muflahi, ta: 884hi, nashara: dar alkutub aleilmiati-birut, ta: al'uwlaa, 1418h-1997m.
    • matalib 'uwli alnahaa fi sharh ghayat almuntahaa: limustafaa bin saed alsuyutii alrahibanaa alhanbali, ti: 1243hi, nashra: almaktab al'iislamia, ta: althaaniati, 1415h-1994m.
    • almughaniy fi fiqh al'iimam 'ahmad bin hanbal alshaybani: lieabd allh bin qudamat almaqdisi, nashara: dar alfikiri-birut, ta: al'uwlaa, 1405h.

    alfiqh alzaahiri:

    • almuhalaa bialathar: liealiin bin 'ahmad bin hazm alqurtubii alzaahiri, ta: 456hi, nashra: dar alfikiri-birut, bidun tabeat 'aw tarikhi.

    7: alkutub alama walmueasara walrasayil aleilmia wal'abhath:

    • 'athar al'adilat almukhtalif fiha fi alfiqh al'iislamii: du/ mustafaa albugha, nashara: dar albukhari-dimashqa, bidun tarikhi.
    • buhuth fiqhiat fi qadaya aiqtisadiat mueasirati: du/ muhamad al'ashqar, nashra: dar alnafayisi-al'urdun, 1998m.
    • bie almurabahat watatbiqatiha almueasirat fi almasarif al'iislamiati: 'ahmad salim malham, nashra: maktab alrisalat alhadithati-eiman, 1989m.
    • tatbiqat al'iintirnit fi altaswiqi: du/ bashir eabaas alealaqi, nashira: dar almanahiji-al'urduni, ta: al'uwlaa, 2003m.
    • altaeaqud eabr al'iintarnti-drasat muqaranati: 'ahmad khalid aleajluni, nashra: dar althaqafat lilnashr waltawziei, ta: al'uwlaa, 2002m.
    • aljamie li'usul masayil alfiqh watatbiqatiha ealaa almadhhab alraajihi: da/ eabd alkarim bin muhamad alnumlat, nashara: maktabat alrishdi-alriyad, ta: al'uwlaa, 1420h-2000m.
    • hujiat alqaeidat alfiqhiatu: eabd alrahman 'iibrahim zayd alkilani, bahath manshur bimajalat mutat lilbuhuth waldirasati-al'urdun, 1999m.
    • sharh alqawaeid alfiqhiati: li'ahmad bin muhamad alzarqa, 1285hi-1357hi, tahqiqa: mustafaa 'ahmad alzarqa, nashra: dar alqilmu-dimashqa, ta: althaaniati, 1409h-1989m.
    • aleurf wa'atharuh fi al'ahkami: limuhamad jamal ealay, nushra: dar liqman-misir, bidun tarikhi.
    • aleurf waleadat bayn alsharieat walqanun alwadei-dirasat muqaranati: da/ hasanayn mahmud hasnin, nashra: dar alqilm-dbi, 1988m.
    • aleurf waleadat fi ray alfuqaha'-eurd nazariatan fi altashrie al'iislamii: alshaykhi/ fahmi 'abu sanat, nashra: matbaeat al'azhur-alqahrati, 1947m.
    • eaqad aliastisnaei: da/ ealiu alqurat daghi, bahath manshur bimajalat majmae alfiqh al'iislamii, 1412hi-1992m.
    • euqid albaye eabr al'iintirnti-drasat tasiliatan fi alsharieat al'iislamiati: d/ hamdun alshaykh, nashra: dar aldahaa-aljazayir, ta: al'uwlaa, 2017m.
    • ealam 'usul alfiqh wakhulasat tarikh altashriei: eabd alwahaab khilaf, nashra: matbaeat almadini-alsaeudiat, 1996m.
    • alfiqh al'iislamii wa'adlatuhu: da/ wahbat mustafaa alzuhayli, nashara: dar alfikir-surya, ta: alraabieati, bidun tarikhi.
    • alfiqh al'iislamii-qawaeid alfiqh wanazariaatuh aleamati: du/ muhamad kamal aldiyn 'iimam, nashara: dar aljamieati-al'iiskandiriati, 2004m.
    • faqah almueawadati: du/ 'ahmad alhajiy alkurdi, dabtahu: du/ 'usamat eabd alhalim aljuriatu, nashara: 'iiezazi-halba, 2022-2023m.
    • qaeidat aleadat mahkamatu-dirasat nazariat tasiliati: du/ yaequb bin eabd alwahaab albahisayni, nashara: maktabat alrishdi-alriyad, 1433h-2012m.
    • alqawaeid alfiqhiat alkubraa wa'atharuha fi almueamalat almaliati: da/ eumar eabd allah kamil, nashra: dar alkatbi-alqahrati, ta: al'uwlaa, 1421h-200m.
    • alqawaeid alfiqhiat hajiatuha wadawabit alaistidlal baha: riad mansur alkhalifi, bahath manshur bimajalat alsharieat waldirasat al'iislamiati-jamieat alkuayta, majlis alnashr aleilmi, 1424h-2003m.
    • alqawaeid alfiqhiat watatbiqatuha fi almadhahib al'arbaeati: du/ muhamad mustafaa alzuhayli, nashara: dar alfikri-dimashqa, ta: al'uwlaa, 1427h-2006m.
    • alqawaeid alfiqhiatu: da/ eabd aleaziz muhamad eazam, nashara: dar alhadith-alqahirati, 1426h-2005m.
    • alqawaeid alfiqhiatu: du/ yaequb bin eabd alwahaab albahisayni, nashara: maktabat alrishdi-alriyad, ta: al'uwlaa, 1418h-1998m.
    • alqawaeid alfiqhiatu: liealiy 'ahmad alnadwii, nashara: dar alqilmu-dimashqa, ta: althaaniati: 1416hi-1991m.
    • alqawaeid alkuliyat waldawabit alfiqhiat fi alsharieat al'iislamiati: du/ muhamad euthman shibir, nashra: dar alnafayisi-al'urduni, ta: althaaniati, 1428h-2007m.
    • alqawaeid alkuliyat waldawabit alfiqhiat fi alsharieat al'iislamiati: du/ muhamad euthman shibir, nashra: dar alnafayisi-al'urduni, ta: althaaniati, 1428h-2007m.