أحكام السيارات ذاتية القيادة بين التحديات الفقهية والتأصيل الشرعي دراسة تحليلية تأصيلية / Rulings on Self-Driving Cars: Between Jurisprudential Challenges and Legal Foundations An Analytical and Fundamental Study

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

كلية الحقوق ، جامعة الإسكندرية ، مصر

المستخلص

إن ظهور السيارات ذاتية القيادة يثير مجموعة من الإشكالات الشرعية والقانونية المعقدة، على رأسها: مسؤولية الحوادث. حيث إنه إذا تسببت السيارة في حادث، فمن هو المسؤول شرعًا؟ هل هو مالك السيارة الذي لم يتدخل في القيادة؟ أم الشركة المصنعة التي طورت النظام؟ أم المطور البرمجي المسؤول عن اتخاذ القرارات أثناء القيادة؟
كما تظهر تحديات أخلاقية متعلقة بالقرارات التي تتخذها السيارة في حالات الطوارئ؛ على سبيل المثال، إذا اضطرت السيارة للاختيار بين التضحية بالراكب أو المشاة، فكيف يمكن تكييف هذا القرار وفق قواعد الشريعة؟ بالإضافة إلى ذلك، تطرح قضايا الخصوصية وجمع البيانات الضخمة أسئلة أخرى عن مدى توافق هذه الممارسات مع المبادئ الشرعية التي تحمي حقوق الأفراد وتحظر انتهاك خصوصياتهم.
لذلك تسعى هذه الدراسة إلى استكشاف مدى قدرة الفقه الإسلامي على تقديم حلول شرعية مبتكرة لهذه الإشكاليات والتحديات ، بما يتوافق مع مقاصد الشريعة الإسلامية التي تسعى إلى تحقيق العدل وحفظ الحقوق. كما أن أهمية هذا البحث تنبع من كونه يسلط الضوء على دور الاجتهاد الشرعي في تحقيق التوازن بين التطورات التقنية واحترام القيم الشرعية، مما يفتح المجال أمام تطوير منظومات قانونية مستمدة من الفقه الإسلامي قادرة على مواجهة تحديات المستقبل.
 
The emergence of self-driving cars raises a set of complex legal and legal problems, foremost of which is: Accident Responsibility. If the car causes an accident, who is legally responsible? Is it the owner of the car who did not interfere with driving? Or the manufacturer that developed the system? Or the software developer responsible for making decisions while driving?
There are also ethical challenges related to the decisions a car makes in an emergency; for example, if the car has to choose between sacrificing a passenger or pedestrian, how can this decision be adapted to Sharia law? In addition, privacy issues and big data collection raise other questions about the compatibility of these practices with Sharia principles that protect the rights of individuals and prohibit the violation of their privacy.
Therefore, this study seeks to explore the extent to which Islamic jurisprudence is able to provide innovative legal solutions to these problems and challenges, in line with the purposes of Islamic law that seek to achieve justice and preserve rights. The importance of this research stems from the fact that it sheds light on the role of Sharia ijtihad in achieving a balance between technical developments and respect for Sharia values, which opens the way for the development of legal systems derived from Islamic jurisprudence capable of facing future challenges.

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


  • القرآن الكريم
  • أبو عبد الله محمد بن أحمد القرطبي ، الجامع لأحكام القرآن ، تحقيق البردوني وأطفيش ، دار الكتب المصرية ، الطبعة الثانية ، سنة 1964
  • محمد بن إسماعيل أبو عبدالله البخاري الجعفي ، صحيح البخاري ، تحقيق : محمد زهير بن ناصر الناصر ، دار طوق النجاة ، الطبعة الأولى، 1422هــ
  • محمد بن عيسى الترمذي ، سنن الترمذي ، تحقيق : محمد فؤاد عبد الباقي ، الناشر: شركة مكتبة ومطبعة مصطفى البابي الحلبي مصر ، الطبعة: الثانية، 1975 م
  • مسلم بن الحجاج أبو الحسن القشيري النيسابوري ، صحيح مسلم ، تحقيق : محمد فؤاد عبد الباقي ، دار إحياء التراث العربي بيروت
  • أبو عبد الله الحاكم محمد بن عبد الله ، المستدرك على الصحيحين ، تحقيق: مصطفى عبد القادر عطا ، دار الكتب العلمية بيروت ، الطبعة الأولى 1990م.
  • يحيى بن هبيرة، "الإفصاح عن معاني الصحاح"، دار الوطن ، 1417 هـ
  • محمد بن إبراهيم بن المنذر، "الإجماع"، ج 2، تحقيق: د. فؤاد عبد المنعم أحمد، دار المسلم للنشر والتوزيع، 2004م
  • إبراهيم بن محمد بن مفلح، المبدع في شرح المقنع ، دار الكتب العلمية ، الطبعة الأولى ، 1997
  • أبو محمد موفق الدين عبد الله بن أحمد بن محمد بن قدامة ، المغني، مكتبة القاهرة ، 1968 م
  • علي بن الحسين السغدي ، النتف في الفتاوى ، تحقيق صلاح الدين الناهي ، مؤسسة الرسالة ، الطبعة الثانية ، 1984
  • محمد بن يوسف المواق المالكي، التاج والإكليل لمختصر خليل ، دار الكتب العلمية ، الطبعة الأولى ، 1994
  • منصور بن يونس البهوتي، "كشف القناع عن متن الإقناع"، عالم الكتب، بيروت
  • يحيى بن شرف النووي، "روضة الطالبين وعمدة المفتين"، تحقيق: زهير الشاويش، المكتب الإسلامي، بيروت، الطبعة الثالثة ، 1991 ، 1412هــ
  • جلال الدين السيوطي ، الأشباه والنظائر ، دار الكتب العلمية ، الطبعة الأولى 1990م
  • زين الدين بن إبراهيم بن محمد المعروف بابن نجيم المصري ، الْأَشْبَاهُ وَالنَّظَائِرُ عَلَى مَذْهَبِ أَبِيْ حَنِيْفَةَ النُّعْمَانِ ، دار الكتب العلمية، بيروت - لبنان الطبعة الأولى 1999 م
  • شهاب الدين القرافي، "الفروق = أنوار البروق في أنواء الفروق"، عالم الكتب
  • عبد الرحمن بن أحمد بن رجب الحنبلي، "تقرير القواعد وتحرير الفوائد"، تحقيق: مشهور بن حسن آل سلمان، دار ابن عفان للنشر والتوزيع، السعودية، 1419هــ
  • عبد العزيز بن أحمد البخاري الحنفي، "كشف الأسرار شرح أصول البزدوي"، دار الكتاب الإسلامي
  • عز الدين عبد العزيز بن عبد السلام، "قواعد الأحكام في مصالح الأنام"، تعليق: عبد الرؤوف سعد، مكتبة الكليات الأزهرية، القاهرة
  • محمد بن أبي بكر بن أيوب ابن القيم، إعلام الموقعين، ج2، دار الكتاب العربي، بيروت، 1991
  • أحمد بن محمد الزرقا ، شرح القواعد الفقهية ، دار القلم - دمشق / سوريا ، الطبعة الثانية، 1989م ، ص 437 .
  • أحمد سعد البرعي وآخرون، "الأطر الشرعية والتنظيمية المتعلقة بتسيير المنظومات الجوية من دون طيار، والمركبات المستقلة"، مجلة العلوم الشرعية، العدد 65، الجزء 3، شوال 1443هــ
  • أيمن مصطفى البقاعي ، أرق جمعة السيد راشد، " نحو نظام قانوني للمسؤولية المدنية الناجمة عن حوادث المركبات ذاتية القيادة"، مجلة البحوث الفقهية والقانونية، كلية الشريعة والقانون، جامعة الأزهر، العدد 41، أبريل 2023م
  • حامد أحمد السودي الدرعي، "المسؤولية المدنية عن حوادث المركبات ذاتية القيادة: دراسة مقارنة"، مقدمة لاستكمال متطلبات الماجستير في القانون الخاص، كلية القانون، قسم القانون، جامعة الإمارات، مايو 2019م
  • حسن النعيمي، الأنظمة الحسية في السيارات الذكية، دار التقدم العلمي، القاهرة، 2022
  • حسن النعيمي، التنسيق بين السيارات ذاتية القيادة والشبكات الذكية، جامعة القاهرة، القاهرة، 2023.
  • حسن النعيمي، القضايا القانونية والأخلاقية في السيارات الذاتية القيادة، دار الفقه العربي، عمان، 2022
  • حسين علي جابر، "المسؤولية الشرعية في الفقه الإسلامي: دراسة مقارنة"، دار الفكر الإسلامي، القاهرة، 2018
  • خالد بن عبدالعزيز الجريد، "الشخصية الاعتبارية"، مجلة العدل، العدد: 29/1/1427 هـ
  • سعيد بن راشد، التحديات الاجتماعية والاقتصادية للسيارات ذاتية القيادة، دار التقدم العلمي، القاهرة، 2023
  • عبد الخالق النواوي ، التشريع الجنائي في الشريعة الإسلامية والقانون الوضعي - المكتبة العصرية بيروت
  • علوطي رانيا إكرام، "المسؤولية المدنية عن حوادث المركبات ذاتية القيادة"، مذكرة مكملة لنيل الماجستير، جامعة البشير الإبراهيمي، كلية الحقوق، 2022م
  • محمد بن عبدالله العضاضي، المركبات ذاتية القيادة والبعد الدفاعي والاستثماري، 4 يوليو 2022 ، جريدة الاقتصادية، aleqt.com .
  • ميشال مطران، المركبات الذاتية القيادة: التحديات القانونية والتقنية، شركة المطبوعات للتوزيع والنشر، بيروت، لبنان، ط1، ۲۰۱۸م
  • هيئة المحاسبة والمراجعة للمؤسسات المالية الإسلامية، "المعايير الشرعية"، دار الميمان، الرياض، 2015م

 

References:

 

  • alquran alkarim
  • 'abu eabd allah muhamad bin 'ahmad alqurtubiu , aljamie li'ahkam alquran , tahqiq albarduni wa'atfish , dar alkutub almisriat , altabeat althaaniat , sanat 1964
  • muhamad bin 'iismaeil 'abu eabdallah albukhariu aljuefi , sahih albukharii , tahqiq : muhamad zuhayr bin nasir alnaasir , dar tawq alnajaat , altabeat al'uwlaa, 1422hi
  • muhamad bin eisaa altirmidhiu , sunan altirmidhii , tahqiq : muhamad fuaad eabd albaqi , alnaashir: sharikat maktabat wamatbaeat mustafaa albabi alhalabi - misr , altabeatu: althaaniatu, 1975 m
  • mislim bin alhajaaj 'abu alhasan alqushayri alnaysaburiu , sahih muslim , tahqiq : muhamad fuaad eabd albaqi , dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut
  • 'abu eabd allah alhakim muhamad bin eabd allah , almustadrak ealaa alsahihayn , tahqiqu: mustafaa eabd alqadir eata , dar alkutub aleilmiat - bayrut , altabeat al'uwlaa 1990m.
  • yhyaa bin hubirata, "al'iifsah ean maeani alsahahi", dar alwatan , 1417 hu
  • muhamad bin 'iibrahim bin almundhiri, "al'iijmaei", j 2, tahqiqu: du. fuaad eabd almuneim 'ahmadu, dar almuslim lilnashr waltawzie, 2004m
  • 'iibrahim bin muhamad bin muflahi, almubdie fi sharh almuqanae , dar alkutub aleilmiat , altabeat al'uwlaa , 1997
  • 'abu muhamad muafaq aldiyn eabd allh bin 'ahmad bin muhamad bin qudamat , almughniy, maktabat alqahirat , 1968 m
  • eali bin alhusayn alsaghadiu , alnitif fi alfatawaa , tahqiq salah aldiyn alnaahi , muasasat alrisalat , altabeat althaaniat , 1984
  • muhamad bin yusuf almawaq almaliki, altaaj wal'iiklil limukhtasar khalil , dar alkutub aleilmiat , altabeat al'uwlaa , 1994
  • mansur bin yunis albuhuti, "kashaf alqinae ean matn al'iiqnaei", ealam alkutab, bayrut
  • yhyaa bin sharaf alnawawii, "ruwdat altaalibin waeumdat almuftina", tahqiqu: zuhayr alshaawish, almaktab al'iislamia, bayruta, altabeat althaalithat , 1991 , 1412hi
  • jalal aldiyn alsuyutiu , al'ashbah walnazayir , dar alkutub aleilmiat , altabeat al'uwlaa 1990m
  • zayn aldiyn bin 'iibrahim bin muhamad almaeruf biaibn najim almasrii , al'ashbah walnnazayir ealaa madhhab 'abi hanifat alnnueman , dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan altabeat al'uwlaa 1999 m
  • shihab aldiyn alqarafi, "alfuruq = 'anwar alburuq fi 'anwa' alfuruqi", ealim alkutub
  • eabd alrahman bin 'ahmad bin rajab alhanbali, "taqrir alqawaeid watahrir alfawayidi", tahqiqu: mashhur bin hasan al silman, dar abn eafaan lilnashr waltawzie, alsueudiati, 1419hi
  • eabd aleaziz bin 'ahmad albukhariu alhanafiu, "kashaf al'asrar sharh 'usul albizdiwi", dar alkitaab al'iislamii
  • eaz aldiyn eabd aleaziz bin eabd alsalami, "qawaeid al'ahkam fi masalih al'anami", taeliqu: eabd alrawuwf saedu, maktabat alkuliyaat al'azhariati, alqahira
  • muhamad bin 'abi bakr bin 'ayuwb abn alqayami, 'iielam almawqieayni, ja2, dar alkitaab alearabi, bayrut, 1991
  • 'ahmad bin muhamad alzarqa , sharh alqawaeid alfiqhiat , dar alqalam - dimashq / suria , altabeat althaaniatu, 1989m , s 437 .
  • 'ahmad saed albarei wakhrun, "al'utur alshareiat waltanzimiat almutaealiqat bitasyir almanzumat aljawiyat min dun tayar, walmarkabat almustaqilati", majalat aleulum alshareiati, aleadad 65, aljuz' 3, shawal 1443h
  • 'ayman mustafaa albiqaei , 'araqu jumeat alsayid rashid, " nahw nizam qanuniin lilmaswuwliat almadaniat alnaajimat ean hawadith almarkabat dhatiat alqiadati", majalat albuhuth alfiqhiat walqanuniati, kuliyat alsharieat walqanuni, jamieat al'azhar, aleadad 41, 'abril 2023m
  • hamid 'ahmad alsuwdi aldaraei, "almaswuwliat almadaniat ean hawadith almarkabat dhatiat alqiadati: dirasat muqaranatin", muqadimat liaistikmal mutatalibat almajistir fi alqanun alkhasi, kuliyat alqanuni, qism alqanuni, jamieat al'iimarat, mayu 2019m
  • hasan alnueaymi, al'anzimat alhisiyat fi alsayaarat aldhakiati, dar altaqadum alealmii, alqahirati, 2022
  • hasan alnueaymi, altansiq bayn alsayaarat dhatiat alqiadat walshabakat aldhakiati, jamieat alqahirati, alqahirata, 2023.
  • hasan alnueaymi, alqadaya alqanuniat wal'akhlaqiat fi alsayaarat aldhaatiat alqiadatu, dar alfiqh alearabii, eaman, 2022
  • hasin eali jabir, "almaswuwliat alshareiat fi alfiqh al'iislamii: dirasat muqaranati", dar alfikr al'iislamii, alqahirati, 2018
  • khalid bin eabdialeaziz aljaridi, "alshakhsiat aliaetibariatu", majalat aleadli, aleadadi: 29/1/1427 hu
  • saeid bin rashidi, altahadiyat aliajtimaeiat waliaqtisadiat lilsayaarat dhatiat alqiadati, dar altaqadum alealmii, alqahirati, 2023
  • eabd alkhaliq alnnwawi , altashrie aljinayiyu fi alsharieat al'iislamiat walqanun alwadeii - almaktabat aleasriat bayrut
  • euluti rania 'iikrami, "almaswuwliat almadaniat ean hawadith almarkabat dhatiat alqiadati", mudhakiratan mukamilatan linayl almajistir, jamieat albashir al'iibrahimii, kuliyat alhuquqi, 2022m
  • muhamad bin eabdallah aleadadi, almurkabat dhatiat alqiadat walbued aldifaeii walaistithmari, 4 yuliu 2022 , jaridat alaiqtisadiati, www.aleqt.com .
  • mishal mitrani, almarkabat aldhaatiat alqiadatu: altahadiyat alqanuniat waltaqniatu, sharikat almatbueat liltawzie walnushri, bayrut, lubnan, ta1, 2018m
  • hayyat almuhasabat walmurajaeat lilmuasasat almaliat al'iislamiati, "almaeayir alshareiati", dar almiman, alriyad, 2015m.