المسؤولية الجنائيّة للطبيب المُمتنع عن معالجة مريض فيروس كورونا (كوفيد -19) / The Criminal Responsibility of a Physician Who Refuses to Treat a COVID-19 Patient

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

جامعة الأزهر -كلية الدراسات الإسلامية والعربية للبنات القاهرة

المستخلص

تناولت هذه الدراسة المسؤولية الجنائية للطبيب الذي يمتنع عن علاج مرضى فيروس كورونا (COVID-19)، وقسمت البحث إلى مقدمة وأربعة مباحث. في المقدمة، تم الحديث عن فيروس كورونا وطريقة انتشاره، وأهمية العمل الطبي في الحفاظ على صحة الإنسان وحياته، مع التركيز على إشكالية امتناع الطبيب عن تقديم المساعدة الطبية في حالات الإصابة بالفيروس، خاصة في ظل عدم وجود عقوبة قانونية محددة لهذا الامتناع إذا كان مبررًا بتجنب نقل العدوى.
في المبحث الثاني، ناقشت الدراسة حق ممارسة الأعمال الطبية وأساس إباحتها، مشيرة إلى أن القانون يسمح بممارسة الطب بناءً على ترخيص قانوني وهدف الحفاظ على صحة الإنسان. كما تناولت شروط إباحة الممارسة الطبية، مثل قصر العلاج على الحاجة، ورضاء المريض، وعدم وقوع إهمال. بالإضافة إلى ذلك، تم استعراض صور امتناع الطبيب عن علاج مرضى كورونا، بما في ذلك الامتناع عن استخدام أجهزة الإنعاش الصناعي أو إيقافها في حالات المرضى الميؤوس من شفائهم (القتل الرحيم).
في المبحث الثالث، تمت مناقشة موقف الفقه الإسلامي من امتناع الطبيب عن تقديم المساعدة الطبية، حيث أكد الفقه الإسلامي على حُرمة هذا الامتناع تحت أي مبرر، معتبرًا ذلك إغاثة للملهوف وواجبًا إنسانيًا.
أما المبحث الرابع، فقد تناول مسؤولية الطبيب الممتنع عن العلاج في الفقه الإسلامي والقانون.
في الخاتمة، تم استعراض أبرز النتائج التي توصلت إليها الدراسة، مؤكدة أهمية التزام الطبيب بواجباته المهنية والإنسانية في علاج المرضى، خاصة في ظل الأزمات الصحية مثل جائحة كورونا.
 
This study addressed the criminal liability of a doctor who refrains from treating COVID-19 patients, and divided the research into an introduction and four sections. In the introduction, the discussion covered the coronavirus and its mode of transmission, the importance of medical work in preserving human health and life, with a focus on the issue of a doctor's refusal to provide medical assistance in cases of virus infection, especially in light of the absence of a specific legal penalty for this refusal if justified by avoiding the spread of infection.
In the second section, the study discussed the right to practice medical work and the basis for its permissibility, indicating that the law allows the practice of medicine based on a legal license and the goal of preserving human health. It also addressed the conditions for the permissibility of medical practice, such as limiting treatment to necessity, the patient's consent, and the absence of negligence. Additionally, it reviewed instances of doctors refusing to treat COVID-19 patients, including the refusal to use or the cessation of using life support machines in cases of patients with no hope of recovery (euthanasia).
In the third section, the Islamic jurisprudence's stance on a doctor's refusal to provide medical assistance was discussed, where Islamic jurisprudence emphasized the prohibition of such refusal under any pretext, considering it a relief for the distressed and a humanitarian duty.
As for the fourth section, it addressed the responsibility of the doctor who refuses treatment in Islamic jurisprudence and law.
In conclusion, the main findings of the study were reviewed, emphasizing the importance of the physician's commitment to their professional and humanitarian duties in treating patients, especially in light of health crises such as the COVID-19 pandemic.

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


  1. القرآن الكريم:

    كتب الفقه:

    أ-فقه حنفي :

    1. علاء الدين ، أبو بكر بن مسعود بن أحمد الكاساني الحنفي (المتوفى : 587 هـ)- بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة الثانية : 1406 من 1986م.
    2. محمد بن أمين بن عمر بن عبد العزيز بن عابدين الدمشقي الحنفي المتوفي(1252هــ)، رد المحتار على الدر المختار - ناشر: دار الفكر- بيروت - الطبعة الثانية- 1412هــ - 1992 م.
    3. محمد بن علي بن محمد الحصنى المعروف بعلاء الدين الحصكفي الحنفي المتوفي(1088هــ)، المحقق: عبد المنعم خليل إبراهيم - الدر المختار شرح تنوير الأبصار وجامع البحار الناشر دار الكتب العلمية - الطبعة الأولى 1423هــ-2002م.

    ب-فقه مالكي:

    1. أبو بكر بن حسن بن عبد الله الكشناوى (المتوفى:1397هــ)- أسهل المدارك شرح إرشاد السالك في مذهب إمام الأئمة مالك، الناشر دار الفكر - بيروت - لبنان الطبعة الثانية .
    2. أبو محمد جلال الدين عبد الله بن نجم بن شاس بن نزار الجذمي السعدي المالكي (المتوفى: 616هــ) - عقد الجواهر الثمينة في مذهب عالم المدينة - دراسة وتحقيق : أ.د/ حميد بن محمد لحمر، الناشر: دار الغرب الإسلامي - بيروت - لبنان - الطبعة الأولى 1423هــ- 2003م.
    3. أحمد بن محمد الصاوي المالكي - بلغة السالك لأقرب المسالك إلى مذهب الإمام مالك - المعروف بحاشية الصاوي على الشرح الصغير (الشرح الصغير هو شرح الشيخ الدردير لكتابه المسمى أقرب المسالك لمذهب الإمام مالك - الناشر مكتبة مصطفى البابي الحلبى 1372هــ - 1952م
    4. مالك بن أنس بن مالك بن عامر الأصبحي المدني ( المتوفى 179هــ )- المدونة - الناشر دار الكتب العلمية- الطبعة الأولى. 1415هــ - 1994م
    5. محمد بن أحمد بن عرفة الدسوقي المالكي(المتوفى1230هــ)، حاشية الدسوقي على الشرح الكبير الناشر دار الفكر
    6. محمد بن يوسف بن أبي القاسم بن يوسف العبدري الغرناطي أبو عبد الله المواق المالكي (المتوفى: 897هـــ) - التاج والإكليل لمختصر خليل- الناشر: دار الكتب العلمية - الطبعة الأولى- 1416هــ - 1994م

    ج-فقه شافعي:

    1. أبو زكريا محي الدين يحيى بن شرف النووي ( المتوفى 676 هـ )- المجموع شرح المهذب " مع تكملة السبكي والمطيعي الناشر - دار الفكر .
    2. الشافعي أبو عبد الله محمد بن دريس بن العباس بن عثمان بن شافع بن عبد المطلب بن عبد مناف المطلبي القرشي المكي (المتوفى204هــ)- الأم الناشر: دار المعرفة - بيروت - 1410 هـ -1900م

    د-فقه حنبلي:

    1. أبو محمد بن محمد بن عبد الله بن محمد ابن مفلح أبو إسحاق - برهان الدين المتوفى 884 هــ - المبدع في شرح المقنع - الناشر دار الكتب العلمية- بيروت - لبنان - الطبعة الأولى 1418هــ= 1997م.
    2. أبو محمد موفق الدين عبد الله بن أحمد بن محمد بن قدامة الجماعيلى. المقدسي ثم الدمشقي الحنبلي - الشهير بابن قدامة المقدسي (المتوفى :620هــ)، المغني الناشر مكتبة القاهرة.
    3. الهداية على مذهب الإمام أبى عبدالله أحمد بن محمد بن حنبل الشيباني محفوظ بن أحمد بن الحسن ، أبو الخطاب الكلوذاني- المحقق - عبد الله هميم - ماهر ياسين الفحل - الناشر : مؤسسة غراس للنشر والتوزيع.
    4. شمس الدين أبو الفرج عبد الرحمن بن محمد بن أحمد بن قدامة المقدسي (المتوفي : 682هــ) الشرح الكبير ، تحقيق الدكتور عبد الله بن عبد المحسن التركي - الدكتور عبد الفتاح محمد الحلو - الناشر : هجر للطباعة والنشر والتوزيع والإعلان - القاهرة - جمهورية مصر العربية- الطبعة الأولى : 1415 - 1995م
    5. عبد الرحمن بن محمد بن أحمد بن قدامة المقدسي الجماعيلي الحنبلي أبو الفرج شمس الدين (المتوفى: 682هــ )- الشرح الكبير على متن المقنع، الناشر - دار الكتاب العربي للنشر والتوزيع.
    6. عبد الرحمن بن محمد بن قاسم العاصمي الحنبلي النجدي المتوفى(1392هــ ) - حاشية الروض المربع شرح زاد المستقنع، الطبعة الأولى، 1397هــ

    هـ -فقه عام :

    1. عبد الله بن محمد الطيار وآخرون - الفقه الميسر الناشر دار الوطن للنشر - الرياض - المملكة العربية السعودية - الطبعة الأولى - 1432 هـ - 2011 م
    2. أبو محمد علي بن أحمد بن سعيد بن حزم الأندلسي القرطبي الظاهري (المتوفى : 456هــ) المحلى بالآثار - الناشر دار الفكر - بيروت
    3. الموسوعة الفقهية الكويتية - وزارة الأوقاف والشئون الإسلامية - الكويت - الطبعة الأولى - مطابع دار الصفوة مصر - 1404 - 1427هــ
    4. حسين بن عودة العوايشة- الموسوعة الفقهية الميسرة في فقه الكتاب والسنة المطهرة - الناشر - المكتبة الإسلامية عمان - الأردن دار ابن حزم ) بيروت - لبنان الطبعة الأولى- 1423هــ - 1429هــ
    5. محمد بن إبراهيم بن عبد الله التويجري - موسوعة الفقه الإسلامي، الناشر: بيت الأفكار الدولية - الطبعة الأولى 1430هــ - 2009م

    و- أصول الفقه و القواعد الفقهية:

    1. إبراهيم بن موسى بن محمد اللخمي الغرناطي الشهير بالشاطبي (المتوفى:790 هـ) - المحقق : أبو عبيدة مشهور بن حسن آل سلمان، الموافقات - الناشر - دار ابن عفان - الطبعة الأولى 1417هــ- 1997م.
    2. أبو العباس شهاب الدين أحمد بن إدريس بن عبد الرحمن المالكي الشهير بالقرافي (المتوفى:684هــ) - الفروق : أنوار البروق في أنواء الفروق، الناشر عالم الكتب .
    3. أبو عبد الله بدر الدين محمد بن عبد الله بن بهادر الزركشي (المتوفى 794 هـ )- المنثور في القواعد الفقهية - وزارة الأوقاف الكويتية - الطبعة الثانية 1405 - 1985م.
    4. عبد الوهاب خلاف - المتوفى 1375 هـ - علم أصول الفقه - مكتبة الدعوة - الطبعة عن الطبعة الثامنة لدار القلم.
    5. عبد الرحمن بن صالح العبد اللطيف - القواعد والضوابط الفقهية المتضمنة للتيسير عمادة البحث العلمي بالجامعة الإسلامية. المدينة المنورة - المملكة العربية السعودية - الطبعة الأولى 1423 هـ - 2003 م

    الحديث:

    1. عياض بن موسى بن عياض بن عمرون اليحصبي السبتي أبو الفضل ( المتوفى : 544هــ) - شرح صحيح مسلم للقاضي عياض المسمى، إكمال المعلم بفوائد المسلم - المحقق الدكتور يحيى إسماعيل، الناشر: دار الوفاء للطباعة والنشر والتوزيع، مصر الطبعة الأولى- 1419هــ - 1998م

    السياسة الشرعية والقضاء:

    1. أبو عبد الله محمد بن أبى بكر بن أيوب بن قيم الجوزية، المحقق: نايف بن أحمد الحمد ، الطرق الحكمية في السياسة الشرعية، الناشر: دار عالم الفوائد - مكة المكرمة - الطبعة الأولى 1428هــ.

    الكتب القانونية:

    1. د. إبراهيم صادق الخيرى - الموت الدماغي ط1- الرياض 2001 م
    2. أبو زهرة - الجريمة والعقوبة في الفقه الإسلامي
    3. أحمد شرف الدين - الأحكام الشرعية للأعمال الطبيبة، الطبعة الثانية 1987
    4. أحمد شوقي أبو خطوة - القانون الجنائي والطب الحديث - دار النهضة العربية - القاهرة 1986
    5. أحمد شوقي أبو خطوة - شرح الأحكام العامة لقانون العقوبات دار النهضة العربية - القاهرة 2030
    6. د. أحمد شوقي عمر أبو خطوة: شرح الأحكام العامة لقانون العقوبات الاتحادي لدولة الإمارات العربية المتحدة - مطبعة البيان التجارية - دبي - 1989
    7. د. أحمد شوقي عمر أبو خطوة - القانون الجنائي والطب الحديث - دراسة تحليلية مقارنة لمشروعية نقل وزرع الأعضاء البشرية - دار النهضة العربية - القاهرة - 2007
    8. أحمد محمد كنعان، الموسوعة الطبية الفقهية، الناشر- دار النفائس سنة النشر 2000م
    9. د. أسامة عبدالله قايد - المسؤولية الجنائيَّة للأطباء - دراسة مقارنة في الشريعة الإسلامية والقانون الوضعي - دار النهضة العربية - القاهرة سنة ١٩٨٧
    10. د. حسام الدين الأهواني، المشاكل القانونية التي تثيرها عمليات زرع الأعضاء البشرية 1975
    11. سامح السيد جاد - مبادئ قانون العقوبات - القسم العام- طبعة دار الوزان ١٩٨٧ م
    12. د. السعيد مصطفى السعيد - في مدى استعمال حقوق الزوجية وما تتقيد به في الشريعة الإسلامية والقانون المصري الحديث1936
    13. د. السعيد مصطفى السعيد- الأحكام العامة في قانون العقوبات سنة1955 م
    14. السعيد مصطفى السعيد مدى استعمال حقوق الزوجية وما تتقيد به في الشريعة الإسلامية والقانون المصري الحديث سنة 1936
    15. شريف الطباخ - جرائم الخطأ الطبي والتعويض عنها في الفقه والقضاء - دار الفكر الجامعي - الإسكندرية 2005
    16. صالح حمليل- المسؤولية الجزائية الطبية - دراسة مقارنة ورقة بحث في إطار الملتقى الوطني المنظم من طرف كلية الحقوق جامعة مولود معمر- تيزي وزو - الجزائر 23- 24 يناير 2008
    17. صديقي عبدالقادر - الأخطاء الطبية بين الالتزام والمسؤولية - مذكرة لنيل شهادة الماجستير في القانون الطبي - كلية الحقوق والعلوم السياسية جامعة أبو بكر بلقايد تلمسان - 2015-2016
    18. طلال سالم نوار دحام الجميلي - فوات الفرصة في المسؤولة الطبية المدنية - دراسة قانونية مقارنة - المركز العربي للنشر والتوزيع - الطبعة الأولى 2019
    19. د. عبد الحميد الشواري : مسؤولية الأطباء والصيادلة والمستشفيات - منشأة المعارف 2000 م
    20. عبد الفتاح بيومي حجازي المسئولية الطبية بين الفقه والقضاء - دار الفكر الجامعي- الإسكندرية 2008م
    21. عبد الله أوهامية - شرح قانون العقوبات الجزائري - القسم العام . دار موفم للنشر الجزائر 2011 م
    22. عبد الله بن إبراهيم الموسى - امتناع الطبيب عن العلاج بين الشريعة والقانون قضايا طبية معاصرة - السجل العالمي المؤتمر الفقه الإسلامي الثاني- المجلد الرابع لعام 2010م- الرياض
    23. عبد الوهاب حومد - القتل بدافع الشفقة - عالم الفكر - المجلد الرابع - العدد الثالث - 1973
    24. عبد الوهاب عرفة - الوسيط في المسؤولية الجنائيَّة و المدنية للطبيب والصيدلي - دار المطبوعات الجامعية مصر
    25. د. على راشد والقانون الجنائي المدخل وأصول النظرية العامة1970 م
    26. د. عمر سالم، شرح قانون العقوبات المصري- القسم العام - دار النهضة العربية - القاهرة
    27. فرج الهريش - موقف القانون من التطبيقات الطبية الحديثة دار الجماهيرية للنشر والتوزيع - مصراتة - ليبيا - 1996
    28. مجموعة القواعد القانونية ج4- رقم 188 - ص 184 ونقض16/5/1938م.
    29. د. محمد إبراهيم زيد - قانون العقوبات المقارن - القسم الخاص الإسكندرية - منشأة المعارف
    30. محمد بن محمد المختار الشنقيطي - أحكام الجراحة الطبية والآثار المترتبة عليها - الناشر مكتبة الصحابة- جدة - الطبعة الثانية 1415هــ - 1994م
    31. محمد حسين منصور - المسؤولية الطبية - دار الفكر الجامعي الإسكندرية 2006م
    32. د. محمد عبد الوهاب الخولي : المسؤولية الجنائيَّة للأطباء في استخدام الأساليب المستحدثة في الطب والجراحة - دار النهضة العربية - 1997م الطبعة الأولى
    33. محمد على بن محمد بن عبد الله الشوكاني اليمني (المتوفي: 1250هــ) - السيل الجرار المتدفق على حدائق الأزهار - دار ابن حزم- الطبعة الأولى
    34. محمد عيد الغريب- شرح قانون العقوبات - القسم العام . النظرية العامة للجريمة - مطبعة أبناء وهبة حسان - القاهرة - 1994م-
    35. محمد فائق الجوهري - المسئولية الطبية في قانون العقوبات - دار الجوهري للطبع والنشر ، القاهرة 1951
    36. د. محمد مؤنس محب الدين - البيئة في القانون الجنائي - مكتبة الأنجلو المصرية - القاهرة 1990م
    37. د. محمود نجيب حسني - علاقة السببية في قانون العقوبات - دار النهضة العربية - 1983
    38. د. محمود نجيب حسني - قانون العقوبات - دار النهضة العربية مصر - 1983
    39. د. محمود نجيب حسني-شرح قانون العقوبات القسم العام طبعة 1989
    40. د. مصطفى فهمى الجوهري - شرح القسم العام من القانون الجنائي -أسباب الإباحة - موانع المسئولية الجنائيَّة . الأحكام العامة للعقوبات - الناشر دار النهضة العربية القاهرة - 2010/2011
    41. منصور عمر المعايطة - المسؤولية المدنية والجنائيَّة في الأخطاء الطبية - جامعة نايف العربية للعلوم الأمنية الرياض، المملكة العربية السعودية، 2004
    42. منير رياض حنا - المسئولية الجنائيَّة للأطباء والصيادلة 1989م
    43. نادين عبد الوهاب المرشد- مسئولية الطبيب عن إيقاف أجهزة الإنعاش القلبي الرئوي في نطاق دراسة الأنظمة الصحية بالمملكة العربية السعودية - الرياض - 1432
    44. د. يسر أنور علي، الدفاع الاجتماعي والاصطلاحي العقابي المعاصر - بدون دار نشر عام 1998 م

    أحكام النقض والطعون:

    1. نقض ٢٣ أبريل ١٩٣١ المحاماة - س ١٢
    2. نقض 23/10/1939 مجموعة القواعد القانونية جـ 4 رقم 417
    3. نقض25/12/1944 - مجموعة القواعد القانونية جـ 6 رقم 422
    4. نقض 27/1/1959 س 10 ق، رقم 23،
    5. نقض 13 ديسمبر 1960 مجموعة أحكام محكمة النقض س11 رقم 176
    6. نقض 12/2/ 1968 مجموعة أحكام النقض س 19 رقم 46
    7. نقض مدنى مصري رقم1566/ 42 بتاريخ22/3/1977م.
    8. الإدارية العليا جلسة 16/3/ 1989 طعن رقم 572 س 580 ق
    9. نقض رقم 31881 لسنة 69ق الدوائر الجنائيَّة جلسة 20/12/2006 مكتب فني سنة 57 قاعدة 120

    الرسائل العلمية:

    1. ابن صغير مراد - الخطأ الطبي في ظل قواعد المسؤولية المدنية أطروحة لنيل شهادة الدكتوراه كلية الحقوق والعلوم السياسية جامعة أبي بكر بلقايد - تلمسان 2010 - 2021 م.
    2. حسين بن عشى، جرائم الامتناع في القانون الجزائري - رسالة دكتوراه جامعة باتنة 1 - الجزائر 2015-2016
    3. سايب عبد النور - الممارسات الطبية الحديثة الواردة على جسم الإنسان - أطروحة لنيل شهادة الدكتوراه في العلوم - تخصص القانون كلية الحقوق والعلوم السياسية جامعة مولود معمري - تبزي ورد 2018
    4. عمر بن عبد الله بن مشاري السعدون- القتل الرحيم- دراسة تأصيلية مقارنة رسالة لنيل شهادة الماجستير قسم العدالة الجنائيَّة - تخصص التشريع الجنائي الإسلامي- جامعة نايف للعلوم العربية للعلوم الأمنية الرياض-2009،
    5. عميري فريدة - مسؤولية المستشفيات العمومية عن الأخطار الطبية - أطروحة لنيل شهادة دكتوراه في العلوم تخصص القانون كلية الحقوق والعلوم السياسية - جامعة مولود معمري تيزي وزو 2021م
    6. ماجد محمد لافي - المسؤولية الجزائية الناشئة عن الخطأ الطبي - دراسة مقارنة - رسالة دكتوراه في فلسفة القانون العام، جامعة عمان العربية للدراسات العليا 2006م
    7. هشام محمد القاضي - الامتناع عن علاج المريض دراسة مقارنة بين الفقه الإسلامي والقانون الوضعي - رسالة ماجستير - بمركز الاقتصاد الإسلامي جامعة الأزهر- طبعة دار الفكر الجامعي- الإسكندرية 2007م

    المجلات والدوريات العلمية:

    1. إبراهيم أحمد عثمان - المسؤولية الجنائيَّة للطبيب في القانون والتطبيق القضائي في السودان - مجلة المحكمة العليا عدد خاص بالمسؤولية الجزائية الطبية في ضوء القانون والاجتهاد القضائي الجزائر 2011م
    2. د. أبو مدين فاطمة الزهراء : القتل الرحيم في المنظور الطبي والقانون الوضعي- مجلة جامعة الأنبار للعلوم القانونية والسياسية العدد العاشر
    3. أحمد جلال الجوهرى - الإنعاش الصناعى من الناحية الطبية والإنسانية - مجلة الحقوق والشريعة عدد2 السنة الخامسة - الكويت 1981
    4. د. أحمد شرف الدين، الحدود القانونية والإنسانية للإنعاش الصناعي، المجلة الجنائيَّة القومية- العدد 3 المجلد التاسع عشر- القاهرة- 1976
    5. أحمد محمد العمر - أركان جريمة الامتناع عن مساعدة شخص من خطر في قانون الجزاء العماني - دراسة تحليلية مقارنة. المجلة العربية للدراسات الأمنية - جامعة نايف العربية للعلوم الأمنية المجلد36- العدد 3 - 2020 م
    6. د. أحمد محمد خلف المومني- القتل المريح بين الشريعة الإسلامية والقانون- المجلة الأردنية في الدراسات الإسلامية - جامعة آل البيت الأردن- العدد 3 -سنة 2008
    7. د. أكرم فاضل سعيد قصير - أحكام الضرر بين الجوابر الشرعية والتعويضات القانونية - مجلة كلية الحقوق - جامعة النهريين، المجلد 14 ، العدد 3 ، 2012
    8. بلعيدی فريد - مسؤولية الطبيب المُمتنع جنائيًا في التشريع الجزائرى المجلة النقدية للقانون والعلوم السياسية كلية الحقوق ... جامعة مولود معمری - تيزي وزو - العدد الخاص الأول 2008م
    9. بوروليس العيرج - المسؤولية الجنائيَّة للأطباء - المجلة النقدية للقانون والعلوم السياسية - كلية الحقوق - جامعة مولود معمری - تیزی وزو العدد الخاص ٢ سنة ٢٠٠٨
    10. جبيري ياسين - حالة الوفاة والإنعاش الصناعي بين الشريعة والقانون، مجلة النوازل الفقهية والقانونية - جامعة الأغواط، المجلد5 العدد 1، مارس 2021
    11. د. حسن أبو الحمد إبراهيم - جهود الدولة المصرية في مواجهة فيروس كورونا المستجد(19- Covid) (دراسة فقهية قانونية بحث منشور بمجلة كلية الحقوق - الفيوم - العدد السابع والثلاثون لسنة 2022م - الجزء الثاني
    12. حمايدى نسرين - الإنعاش الصناعي بين الشريعة والقانون بحث منشور بمجلة البحوث والدراسات القانونية والسياسية - جامعة البليدة 2- الحفرون العدد 12
    13. د. رضا عبد الحكيم إسماعيل - الانتحار الطبي في التشريع الجنائي الإسلامي - بحث منشور بمجلة منار الاسلام بتاريخ 11/2/2000م
    14. سهيل الأحمد ومحمد كميل - مشروعية امتناع الطبيب عن علاج المريض في الفقه الإسلامي والقانون الجنائي بحث منشور في مجلة جيل الدراسات المقارنة - العام الخامس، العدد 12 ديسمبر2021م
    15. د. عبد الفتاح محمود إدريس - الإنعاش - مجلة الوعي الإسلامي - العدد 532 وزارة الأوقاف والشئون الإسلامية - الكويت - 2010
    16. د. عبد القادر الحسيني إبراهيم -جريمة امتناع الطبيب عن المساعدة في القانون الجنائي والتشريعية الاسلامية - بحث منشور بمجلة كلية الشريعة والقانون بأسيوط. العدد والرابع والثلاثون، الإصدار الأول يناير 2022
    17. عبدو سميرة - الحق في العلاج من منظور إسلامي وتطبيقاته على أجهزة الإنعاش الطبي في ظل جائحة فيروس كورونا مجلة المنتقى للبحوث والدراسات- كلية العلوم الإسلامية - جامعة بانتة- الحاج لخضر المجلد 1- العدد 2020م
    18. عراب ثاني نجية - مدى مساءلة الأطباء جنائيًا عن قتل الرحمة - مجلة العلوم القانونية والإدارية- جامعة سيدي بلعباس- العدد3 2005م
    19. د. فتحية محمد قورارى - مسؤولية الطبيب الجنائيَّة في ضوء أحكام التشريع والقضاء في دولة الإمارات العربية المتحدة دراسة مقارنة - بحث منشور مجلة الحقوق بتاريخ23/9/2003م كلية القانون جامعة الشارقة دولة الإمارات العربية المتحدة
    20. قرانى مفيدة - المسؤولية الجنائيَّة للطبيب في حالة الإنعاش الصناعي، مجلة العلوم الإنسانية - جامعة الأخوة منتوري الجزائر- المجلة 33 - العدد 1 -2022م
    21. مبروك نصر الدين - الإنعاش الاصطناعي والمسؤولية الطبية مجلة المحامي - عدد خاص بالمسؤولية الطبية والخطأ الطبي في ضوء القانون والاجتهاد القضائي ، سطيف العدد 28 جوان 2017
    22. د. محمد السلامي - الإنعاش - مجلة مجمع الفقه الإسلامي - العدد الثاني السنة الأولى
    23. محمد علي الباز - أجهزة الإنعاش - مجلة الفقه الإسلامي- العدد الثاني
    24. د. محمد علي عكاز - حالات امتناع الطبيب عن إسعاف المريض حكمها في الفقه الإسلامي - بحث منشور بمجلة كلية الدراسات الإسلامية والعربية - بنات دمنهور - العدد الثالث - المجلد الأول - 2018 م
    25. د. محمود محمود مصطفى - مسئولية الأطباء والجراحين الطبية -مجلة القانون والاقتصاد
    26. د. محمود نجيب حسني، الحق في سلامة الجسم ومدى الحماية التي يكفلها له قانون العقوبات - مجلة القانون والاقتصاد
    27. مصطفى أحمد بخيت عبدربه - جريمة امتناع الطبيب عن علاج المريض- دراسة فقهية مقارنة بالقانون الوضعي- مجلة البحوث القانونية والاقتصادية عدد81 2022

     

    References:

     

    alquran alkarim:

    kutub alfiqah:

    fiqh hanafi:

    • eala' aldiyn , 'abu bakr bin maseud bin 'ahmad alkasanii alhanafiu (almutawafaa : 587 hu)- badayie alsanayie fi tartib alsharayiei, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeat althaaniat : 1406 min 1986m.
    • muhamad bin 'amin bin eumar bin eabd aleaziz bin eabidin aldimashqii alhanafii almutawafi(1252hi), radi almuhtar ealaa aldur almukhtar - nashir: dar alfikri- bayrut - altabeat althaaniatu- 1412hi - 1992 mi.
    • muhamad bin eali bin muhamad alhusnaa almaeruf bieala' aldiyn alhasakafii alhanafii almutawafi(1088h), almuhaqiq: eabd almuneim khalil 'iibrahim - aldur almukhtar sharh tanwir al'absar wajamie albahaar alnaashir dar alkutub aleilmiat - altabeat al'uwlaa 1423h-2002m.

    fiqah malki:

    • 'abu bakr bin hasan bin eabd allah alkashnawaa (almutawafaa:1397h)- 'ashal almadarik sharh 'iirshad alsaalik fi madhhab 'iimam al'ayimat malk, alnaashir dar alfikr - bayrut - lubnan altabeat althaania .
    • 'abu muhamad jalal aldiyn eabd allah bin najm bin shas bin nizar aljadhmii alsaedii almalikii (almutawafaa: 616hi) - eaqd aljawahir althaminat fi madhhab ealam almadinat - dirasat watahqiq : 'a.du/ humid bin muhamad lihamra, alnaashir: dar algharb al'iislamii - bayrut - lubnan - altabeat al'uwlaa 1423h- 2003m.
    • 'ahmad bin muhamad alsaawi almaliki - bilughat alsaalik li'aqrab almasalik 'iilaa madhhab al'iimam malik - almaeruf bihashiat alsaawi ealaa alsharh alsaghir (alsharh alsaghir hu sharh alshaykh aldardir likitabih almusamaa 'aqrab almasalik limadhhab al'iimam malik - alnaashir maktabat mustafaa albabi alhalbaa 1372hi - 1952m
    • malik bin 'anas bin malik bin eamir al'asbahii almadanii ( almutawafaa 179hi )- almudawanat - alnaashir dar alkutub aleilmiati- altabeat al'uwlaa. 1415hi - 1994m
    • muhamad bin 'ahmad bin earafat aldisuqii almalki(almutawafaa1230hi), hashiat aldasuqi ealaa alsharh alkabir alnaashir dar alfikr
    • muhamad bin yusif bin 'abi alqasim bin yusuf aleabdari algharnatiu 'abu eabd alllh almawaq almalikiu (almutawafaa: 897hi) - altaaj wal'iiklil limukhtasar khalil- alnaashir: dar alkutub aleilmiat - altabeat al'uwlaa- 1416hi - 1994m

    fiqah shafiea:

    • 'abu zakariaa muhi aldiyn yahyaa bin sharaf alnawawiu ( almutawafaa 676 ha )- almajmue sharh almuhadhab " mae takmilat alsabakii walmutieii alnaashir - dar alfikr .
    • alshaafieii 'abu eabd allh muhamad bin diris bin aleabaas bin euthman bin shafie bin eabd almutalib bin eabd manaaf almatlabii alqurashii almakiyi (almutawafaa204hi)- al'umu - alnaashir: dar almaerifat - bayrut - 1410 ha -1900m

    fiqah hanbali:

    • 'abu muhamad bin muhamad bin eabd allah bin muhamad aibn muflih 'abu 'iishaq - burhan aldiyn almutawafaa 884 hu - almubdie fi sharh almuqanae - alnaashir dar alkutub aleilmiati- bayrut - lubnan - altabeat al'uwlaa 1418h= 1997m.
    • 'abu muhamad muafaq aldiyn eabd allh bin 'ahmad bin muhamad bin qudamat aljamaeilaa. almaqdisiu thuma aldimashqiu alhanbaliu - alshahir biaibn qudamat almaqdisii (almutawafaa :620h), almughaniy alnaashir maktabat alqahirati.
    • alhidayat ealaa madhhab al'iimam 'abaa eabdallah 'ahmad bin muhamad bin hanbal alshaybani mahfuz bin 'ahmad bin alhasan , 'abu alkhataab alkuludhani- almuhaqaq - eabd allah hamim - mahir yasin alfahl - alnaashir : muasasat ghras lilnashr waltawziei.
    • shams aldiyn 'abu alfaraj eabd alrahman bin muhamad bin 'ahmad bin qidamat almaqdisii (almutawafiy : 682hi) alsharh alkabir , tahqiq alduktur eabd allah bin eabd almuhsin alturki - alduktur eabd alfataah muhamad alhulw - alnaashir : hajr liltibaeat walnashr waltawzie wal'iielan - alqahirat - jumhuriat misr alearabiat- altabeat al'uwlaa : 1415 - 1995m
    • eabd alrahman bin muhamad bin 'ahmad bin qudamat almaqdisii aljamaeiliu alhanbaliu 'abu alfaraj shams aldiyn (almutawafaa: 682hi )- alsharh alkabir ealaa matn almuqanae, alnaashir - dar alkitaab alearabii lilnashr waltawziei.
    • eabd alrahman bin muhamad bin qasim aleasimii alhanbalii alnajdiu almutawafaa(1392hi ) - hashiat alrawd almurabae sharh zad almustaqnaea, altabeat al'uwlaa, 1397hi

    fiqah eam:

    • eabd allh bin muhamad altayaar wakhrun - alfiqh almuyasar alnaashir dar alwatan lilnashr - alriyad - almamlakat alearabiat alsaeudiat - altabeat al'uwlaa - 1432 hi - 2011 m
    • 'abu muhamad eali bin 'ahmad bin saeid bin hazm al'andalsi alqurtubii alzaahirii (almutawafaa : 456hi) almuhalaa bialathar - alnaashir dar alfikr - bayrut
    • almawsueat alfiqhiat alkuaytiat - wizarat al'awqaf walshuyuwn al'iislamiat - alkuayt - altabeat al'uwlaa - matabie dar alsafwat misr - 1404 - 1427h
    • husayn bin eawdat aleawayshat- almawsueat alfiqhiat almuyasarat fi fiqh alkitaab walsunat almutahirat - alnaashir - almaktabat al'iislamiat eamaan - al'urdunu dar aibn hazm ) bayrut - lubnan altabeat al'uwlaa- 1423hi - 1429h
    • muhamad bin 'iibrahim bin eabd allah altuwijrii - mawsueat alfiqh al'iislamii, alnaashir: bayt al'afkar alduwliat - altabeat al'uwlaa 1430hi - 2009m

    'usul alfiqh walqawaeid alfiqhia:

    • 'iibrahim bin musaa bin muhamad allakhmi algharnatii alshahir bialshaatibii (almutawafaa:790 ha) - almuhaqiq : 'abu eubaydat mashhur bin hasan al salman, almuafaqat - alnaashir - dar aibn eafaan - altabeat al'uwlaa 1417h- 1997m.
    • 'abu aleabaas shihab aldiyn 'ahmad bin 'iidris bin eabd alrahman almaliki alshahir bialqurafi (almutawafaa:684h) - alfuruq : 'anwar alburuq fi 'anwa' alfuruqi, alnaashir ealam alkutub .
    • 'abu eabd allah badr aldiyn muhamad bin eabd allah bin bihadir alzarkashii (almutawafaa 794 ha )- almanthur fi alqawaeid alfiqhiat - wizarat al'awqaf alkuaytiat - altabeat althaaniat 1405 - 1985m.
    • eabd alwahaab khilaf - almutawafaa 1375 hu - ealm 'usul alfiqh - maktabat aldaewat - altabeat ean altabeat althaaminat lidar alqalami.
    • eabd alrahman bin salih aleabd allatif - alqawaeid waldawabit alfiqhiat almutadaminat liltaysir eimadat albahth aleilmii bialjamieat al'iislamiati. almadinat almunawarat - almamlakat alearabiat alsueudiat - altabeat al'uwlaa 1423 hi - 2003 m

    alhadith:

    • eiad bin musaa bin eiad bin eamrun alyahsabi alsabti 'abu alfadl ( almutawafaa : 544hi) - sharh sahih muslim lilqadi eiad almusamaa, 'iikmal almuealim bifawayid almuslim - almuhaqiq alduktur yahyaa 'iismaeil, alnaashir: dar alwafa' liltibaeat walnashr waltawzie, misr altabeat al'uwlaa- 1419hi - 1998m

    alsiyasa alshareia walqada':

    • 'abu eabd allah muhamad bin 'abaa bikr bin 'ayuwb bin qiam aljawziati, almuhaqaq: nayif bin 'ahmad alhamd , alturuq alhakmiat fi alsiyasat alshareiati, alnaashir: dar ealam alfawayid - makat almukaramat - altabeat al'uwlaa 1428h.

    alkutub alqanunia:

    • d. 'iibrahim sadiq alkhayraa - almawt aldimaghiu - ta1- alriyad 2001 m
    • 'abu zahrat - aljarimat waleuqubat fi alfiqh al'iislamii
    • 'ahmad sharaf aldiyn - al'ahkam alshareiat lil'aemal altabibati, altabeat althaaniat 1987
    • 'ahmad shawqi 'abu khutwat - alqanun aljinayiyu waltibu alhadith - dar alnahdat alearabiat - alqahirat 1986
    • 'ahmad shawqi 'abu khutwat - sharh al'ahkam aleamat liqanun aleuqubat dar alnahdat alearabiat - alqahirat 2030
    • d. 'ahmad shawqi eumar 'abu khutwat: sharah al'ahkam aleamat liqanun aleuqubat alaitihadii lidawlat al'iimarat alearabiat almutahidat - matbaeat albayan altijariat - dubay - 1989
    • d. 'ahmad shawqi eumar 'abu khutwat - alqanun aljinayiyu waltibu alhadith - dirasat tahliliat muqaranatan limashrueiat naql wazare al'aeda' albashariat - dar alnahdat alearabiat - alqahirat - 2007
    • 'ahmad muhamad kanean, almawsueat altibiyat alfiqhiatu, alnaashir- dar alnafayis sanat alnashr 2000m
    • du. 'usamat eabdallah qayid - almaswuwliat aljnayyat lil'atibaa' - dirasat muqaranat fi alsharieat al'iislamiat walqanun alwadeii - dar alnahdat alearabiat - alqahirat sanat 1987
    • du. husam aldiyn al'ahwani, almashakil alqanuniat alati tuthiruha eamaliaat zare al'aeda' albashariat 1975
    • samih alsayid jad - mabadi qanun aleuqubat - alqism aleama- tabeat dar alwazaan 1987 m
    • du. alsaeid mustafaa alsaeid - fi madaa aistiemal huquq alzawjiat wama tataqayad bih fi alsharieat al'iislamiat walqanun almisrii alhudith1936
    • du. alsaeid mustafaa alsaeid- al'ahkam aleamat fi qanun aleuqubat sanatu1955 m
    • alsaeid mustafaa alsaeid madaa aistiemal huquq alzawjiat wama tataqayad bih fi alsharieat al'iislamiat walqanun almisrii alhadith sanatan 1936
    • shrif altabaakh - jarayim alkhata altibiyi waltaewid eanha fi alfiqh walqada' - dar alfikr aljamieii - al'iiskandariat 2005
    • salih hamlil- almaswuwliat aljazayiyat altibiyat - dirasat muqaranat waraqat bahth fi 'iitar almultaqaa alwatanii almunazam min taraf kuliyat alhuquq jamieat mawlud mueamr- tizi wuzu - aljazayir 23- 24 yanayir 2008
    • sadiqi eabdalqadir - al'akhta' altibiyat bayn alailtizam walmaswuwliat - mudhakiratan linayl shahadat almajistir fi alqanun altibiyi - kuliyat alhuquq waleulum alsiyasiat jamieat 'abu bakr bilqayid tilmisan - 2015-2016
    • talal salim nuar dahaam aljamili - fawat alfursat fi almaswuwlat altibiyat almadaniat - dirasat qanuniat muqaranat - almarkaz alearabii lilnashr waltawzie - altabeat al'uwlaa 2019
    • d. eabd alhamid alshawari : maswuwliat al'atibaa' walsayadilat walmustashfayat - munsha'at almaearif 2000 m
    • eabd alfataah biumi hijazi - almasyuwliat altibiyat bayn alfiqh walqada' - dar alfikr aljamieii- al'iiskandariat 2008m
    • eabd allah 'awhamiat - sharh qanun aleuqubat aljazayirii - alqism aleamu . dar muafam lilnashr aljazayir 2011 m
    • eabd allah bin 'iibrahim almusaa - aimtinae altabib ean aleilaj bayn alsharieat walqanun qadaya tibiyat mueasirat - alsijili alealamii almutamar alfiqh al'iislamiu althaani- almujalad alraabie lieam 2010m- alriyad
    • eabd alwahaab humad - alqatl bidafie alshafaqat - ealam alfikr - almujalad alraabie - aleadad althaalith - 1973
    • eabd alwahaab earafat - alwasit fi almaswuwliat aljnayyat w almadaniat liltabib walsaydalii - dar almatbueat aljamieiat misr
    • da. ealaa rashid walqanun aljinayiyi almadkhal wa'usul alnazariat aleamati1970 m
    • da. eumar salim, sharh qanun aleuqubat almisrii- alqism aleamu - dar alnahdat alearabiat - alqahira
    • fraj alhuraysh - mawqif alqanun min altatbiqat altibiyat alhadithat dar aljamahiriat lilnashr waltawzie - misratat - libia - 1996
    • majmueat alqawaeid alqanuniat - ja4- raqm 188 - s 184 wanuqdi16/5/1938m.
    • d. muhamad 'iibrahim zayd - qanun aleuqubat almuqaran - alqism alkhasu al'iiskandariat - munsha'at almaearif
    • muhamad bin muhamad almukhtar alshanqitiu - 'ahkam aljirahat altibiyat walathar almutaratibat ealayha - alnaashir maktabat alsahabati- jidat - altabeat althaaniat 1415hi - 1994m
    • muhamad husayn mansur - almaswuwliat altibiyat - dar alfikr aljamieii al'iiskandariat 2006m
    • d. muhamad eabd alwahaab alkhuli : almaswuwliat aljnayyat lil'atibaa' fi astikhdam al'asalib almustahdathat fi altibi waljirahat - dar alnahdat alearabiat - 1997m altabeat al'uwlaa
    • muhamad ealaa bin muhamad bin eabd allah alshuwkanii alyamanii (almutuafi: 1250hi) - alsayl aljaraar almutadafiq ealaa hadayiq al'azhar - dar aibn hazma- altabeat al'uwlaa
    • muhamad eid alghirib- sharh qanun aleuqubat - alqism aleamu . alnazariat aleamat liljarimat - matbaeat 'abna' wahbat hasaan - alqahirat - 1994m-
    • muhamad fayiq aljawharii - almasyuwliat altibiyat fi qanun aleuqubat - dar aljawharii liltabe walnashr , alqahirat 1951
    • du. muhamad munis muhibi aldiyn - albiyat fi alqanun aljinayiyi - maktabat al'anjilu almisriat - alqahirat 1990m
    • d. mahmud najib husni - ealaqat alsababiat fi qanun aleuqubat - dar alnahdat alearabiat - 1983
    • d. mahmud najib husni - qanun aleuqubat - dar alnahdat alearabiat misr - 1983
    • d. mahmud najib hasny-shrah qanun aleuqubat alqism aleamu tabeatan 1989
    • d. mustafaa fahmaa aljawhari - sharah alqism aleami min alqanun aljinayiyi -'asbab al'iibahat - mawanie almasyuwliat aljnayya . al'ahkam aleamat lileuqubat - alnaashir dar alnahdat alearabiat alqahirat - 2010/2011
    • mansur eumar almueayatat - almaswuwliat almadaniat waljnayyat fi al'akhta' altibiyat - jamieat nayif alearabiat lileulum al'amniat - alrayad, almamlakat alearabiat alsaeudiat, 2004
    • mnir riad hanaa - almasyuwliat aljnayyat lil'atibaa' walsayadilat 1989m
    • nadin eabd alwahaab almurshida- masyuwliat altabib ean 'iiqaf 'ajhizat al'iineash alqalbii alriyawii fi nitaq dirasat al'anzimat alsihiyat bialmamlakat alearabiat alsaeudiat - alriyad - 1432
    • d. yusr 'anwar eulay, aldifae aliajtimaeia waliaistilahia aleiqabia almueasir - bidun dar nashr eam 1998 m

    ahkam alnaqd waltueun:

    • naqd 23 'abril 1931 almuhamat - s 12
    • naqd 23/10/1939 majmueat alqawaeid alqanuniat ja 4 raqm 417
    • nuqd25/12/1944 - majmueat alqawaeid alqanuniat ja 6 raqm 422
    • naqd 27/1/1959 s 10 q, raqm 23,
    • naqd 13 disambir 1960 majmueat 'ahkam mahkamat alnaqd sa11 raqm 176
    • naqd 12/2/ 1968 majmueat 'ahkam alnaqd s 19 raqm 46
    • naqd mudnaa misriun raqama1566/ 42 bitarikh22/3/1977m.
    • al'iidariat aleulya jalsat 16/3/ 1989 taen raqm 572 s 580 q
    • naqd raqm 31881 lisanat 69q aldawayir aljnayyat jalsat 20/12/2006 maktab faniyun sanat 57 qaeidat 120

    alrasayil aleilmia:

    • abin saghir murad - alkhata altibiyu fi zili qawaeid almaswuwliat almadaniat 'utruhatan linayl shahadat aldukturah kuliyat alhuquq waleulum alsiyasiat jamieat 'abi bakr bilqayd - talmisan 2010 - 2021 mi.
    • hasin bin eashaa, jarayim alaimtinae fi alqanun aljazayirii - risalat dukturah jamieat batnat 1 - aljazayir 2015-2016
    • sayib eabd alnuwr - almumarisat altibiyat alhadithat alwaridat ealaa jism al'iinsan - 'utruhat linayl shahadat aldukturah fi aleulum - tukhasus alqanun kuliyat alhuquq waleulum alsiyasiat jamieat mawlud muemariin - tubzi ward 2018
    • eumar bin eabd allh bin mashari alsaedun- alqatl alrahimi- dirasat tasiliat muqaranat risalat linayl shahadat almajistir qism aleadalat aljnayyat - tukhasis altashrie aljinayiya al'iislami- jamieat nayif lileulum alearabiat lileulum al'amniat alriyadi-2009,
    • emyri faridat - maswuwliat almustashfayat aleumumiat ean al'akhtar altibiyat - 'utruhat linayl shahadat dukturah fi aleulum tukhasis alqanun kuliyat alhuquq waleulum alsiyasiat - jamieat mawlud maemari tizi wuzu 2021m
    • majid muhamad lafi - almaswuwliat aljazayiyat alnaashiat ean alkhata altibiyi - dirasat muqaranat - risalat dukturah fi falsafat alqanun aleami, jamieat euman alearabiat lildirasat aleulya - 2006m
    • hisham muhamad alqadi - alaimtinae ean eilaj almarid dirasat muqaranat bayn alfiqh al'iislamii walqanun alwadeii - risalat majistir - bimarkaz alaiqtisad al'iislamii jamieat al'azhar- tabeat dar alfikr aljamieii- al'iiskandariat 2007m

    almajalaat waldawriaat aleilmia:

    • 'iibrahim 'ahmad euthman - almaswuwliat aljnayyat liltabib fi alqanun waltatbiq alqadayiyu fi alsuwdan - majalat almahkamat aleulya eadad khasun bialmaswuwliat aljazayiyat altibiyat fi daw' alqanun walaijtihad alqadayiyi aljazayir 2011m
    • d. 'abu madin fatimat alzahra' : alqatl alrahim fi almanzur altibiyi walqanun alwadei- majalat jamieat al'anbar lileulum alqanuniat walsiyasiat aleadad aleashir
    • 'ahmad jalal aljawharaa - al'iineash alsanaeaa min alnaahiat altibiyat wal'iinsaniat - majalat alhuquq walsharieat eadad2 alsanat alkhamisat - alkuayt 1981
    • d. 'ahmad sharaf aldiyn, alhudud alqanuniat wal'iinsaniat lil'iineash alsinaeii, almajalat aljnayyat alqawmiat- aleadad 3 almujalad altaasie eashra- alqahirata- 1976
    • 'ahmad muhamad aleumar - 'arkan jarimat alaimtinae ean musaeadat shakhs min khatar fi qanun aljaza' aleumanii - dirasat tahliliat muqaranati. almajalat alearabiat lildirasat al'amniat - jamieat nayif alearabiat lileulum al'amniat - almujaladi36- aleadad 3 - 2020 m
    • d. 'ahmad muhamad khalaf almumani- alqatl almurih bayn alsharieat al'iislamiat walqanuni- almajalat al'urduniyat fi aldirasat al'iislamiat - jamieat al albayt - al'urdunu- aleadad 3 -sanat 2008
    • du. 'akram fadil saeid qasir - 'ahkam aldarar bayn aljawabir alshareiat waltaewidat alqanuniat - majalat kuliyat alhuquq - jamieat alnahriiyna, almujalad 14 , aleadad 3 , 2012
    • bileidy farid - maswuwliat altabib almumtne jnayyan fi altashrie aljazayraa almajalat alnaqdiat lilqanun waleulum alsiyasiat kuliyat alhuquq ... jamieat mawlud mueamry - tizi wuzu - aleadad alkhasu al'awal 2008m
    • burulis aleirj - almaswuwliat aljnayyat lil'atibaa' - almajalat alnaqdiat lilqanun waleulum alsiyasiat - kuliyat alhuquq - jamieat mawlud mueamry - tayziy wazu - aleadad alkhasi 2 sanat 2008
    • jbiri yasin - halat alwafaat wal'iineash alsinaeii bayn alsharieat walqanuni, majalat alnawazil alfiqhiat walqanuniat - jamieat al'aghwati, almujaladi5 aleadad 1, mars 2021
    • d. hasan 'abu alhamd 'iibrahim - juhud aldawlat almisriat fi muajahat fayrus kuruna almustajda(19- Covid) (dirasat fiqhiat qanuniat bahth manshur bimajalat kuliyat alhuquq - alfayuwm - aleadad alsaabie walthalathun lisanat 2022m - aljuz' althaani
    • hmaydaa nisrin - al'iineash alsinaeiu bayn alsharieat walqanun - bahth manshur bimajalat albuhuth waldirasat alqanuniat walsiyasiat - jamieat albalidat 2- alhafrun aleadad 12
    • da. rida eabd alhakim 'iismaeil - alaintihar altibiyu fi altashrie aljinayiyi al'iislamii - bahath manshur bimajalat manar alaislam bitarikh 11/2/2000m
    • suhil al'ahmad wamuhamad kamil - mashrueiat aimtinae altabib ean eilaj almarid fi alfiqh al'iislamii walqanun aljinayiyi bahath manshur fi majalat jil aldirasat almuqaranat - aleamu alkhamis, aleadad 12 disambir2021m
    • d. eabd alfataah mahmud 'iidris - al'iineash - majalat alwaey al'iislamii - aleadad 532 wizarat al'awqaf walshuyuwn al'iislamiat - alkuayt - 2010
    • d. eabd alqadir alhusayni 'iibrahim -jarimat aimtinae altabib ean almusaeadat fi alqanun aljinayiyi waltashrieiat alaslamiat - bahath manshur bimajalat kuliyat alsharieat walqanun bi'asyut. aleadad walraabie walthalathuna, al'iisdar al'awal yanayir 2022
    • eabdu samirat - alhaqu fi aleilaj min manzur 'iislamiin watatbiqatih ealaa 'ajhizat al'iineash altibiyi fi zili jayihat fayrus kuruna majalat almuntaqaa lilbuhuth waldirasati- kuliyat aleulum al'iislamiat - jamieat bantat- alhaj likhadr - almujalad 1- aleadad 2020m
    • earab thani najiat - madaa musa'alat al'atibaa' jnayyan ean qatl alrahmat - majalat aleulum alqanuniat wal'iidariati- jamieat siidi bileabas- aleadad3 - 2005m
    • du. fatahiat muhamad qwraraa - maswuwliat altabib aljnayyat fi daw' 'ahkam altashrie walqada' fi dawlat al'iimarat alearabiat almutahidat dirasat muqaranat - bahth manshur majalat alhuquq bitarikha23/9/2003m kuliyat alqanun jamieat alshaariqat dawlat al'iimarat alearabiat almutahida
    • qaranaa mufidat - almaswuwliat aljnayyat liltabib fi halat al'iineash alsinaeii, majalat aleulum al'iinsaniat - jamieat al'ukhuat manturi - aljazayar- almajalat 33 - aleadad 1 -2022m
    • mbruk nasr aldiyn - al'iineash alaistinaeiu walmaswuwliat altibiyat majalat almuhami - eadad khasun bialmaswuwliat altibiyat walkhata altibiyi fi daw' alqanun walaijtihad alqadayiyi , satif aleadad 28 jwan 2017
    • d. muhamad alsalami - al'iineash - majalat majmae alfiqh al'iislamii - aleadad althaani alsanat al'uwlaa
    • muhamad eali albaz - 'ajhizat al'iineash - majalat alfiqh al'iislamii- aleadad althaani
    • d. muhamad eali eakaaz - halat aimtinae altabib ean 'iiseaf almarid hakamaha fi alfiqh al'iislamii - bahath manshur bimajalat kuliyat aldirasat al'iislamiat walearabiat - banat dimanhur - aleadad althaalith - almujalad al'awal - 2018 m
    • da. mahmud mahmud mustafaa - masyuwliat al'atibaa' waljaraahin altibiyat -majalat alqanun walaiqtisad
    • d. mahmud najib hasni, alhaqu fi salamat aljism wamadaa alhimayat alati yakfiluha lah qanun aleuqubat - majalat alqanun walaiqtisad
    • mistafaa 'ahmad bakhit eabdarbah - jarimat aimtinae altabib ean eilaj almaridi- dirasatan fiqhiat muqaranatan bialqanun alwadei- majalat albuhuth alqanuniat walaiqtisadiat eadad81 2022