حقوق الملكية الفكرية في ظل الذكاء الاصطناعي دراسة فقهية قانونية / Intellectual Property Rights in the Light of Artificial Intelligence: A Jurisprudential and Legal Study

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

جامعة الكويت - كلية الشريعة والدراسات الإسلامية

المستخلص

الحمد لله، والصلاة والسلام على رسول الله، وعلى آله وصحبه ومن والاه، وبعد:
فإن الوتيرة المتسارعة للتطور التكنولوجي الذي يشهده العالم اليوم خاصة في تقنيات الذكاء الاصطناعي، استدعت تسليط الضوء على التحديات الشرعية والقانونية المصاحبة لذلك التطور وابتكار الحلول المناسبة لها.
ويتناول هذا البحث موضوع حقوق الملكية الفكرية في ظل الذكاء الاصطناعي: دراسة فقهية قانونية.
وقد تضمن هذا البحث مقدمة وثلاثة مباحث وخاتمة؛ يبدأ المبحث الأول ببيان التعريف بالذكاء الاصطناعي ومجالات استعماله، ثم تناول هذا المبحث أيضًا أبرز تطبيقات الذكاء الاصطناعي، وفي المبحث الثاني تناول البحث مفهوم حقوق الملكية الفكرية وحمايتها في التشريع الإسلامي، أما المبحث الثالث فقد سلط الضوء على أبرز تحديات حماية حقوق الملكية الفكرية في زمن الذكاء الاصطناعي، والحلول التشريعية من منظور الفقه الإسلامي والقانون، ثم خُتم البحث بأبرز النتائج والتوصيات.
 
Praise be to Allah and peace and blessings be upon the messenger of Allah and his family and companions, and after: The accelerated pace of technological development that the world is witnessing today, especially in artificial intelligence technologies, has necessitated highlighting the legal and legal challenges associated with this development and devising appropriate solutions to them. This research deals with the topic of intellectual property rights in the light of the development of artificial intelligence technologies: Jurisprudence Study This research included an introduction, three sections and a conclusion; the first section begins with the definition of artificial intelligence, its historical development and characteristics, then this section also dealt with the most prominent applications of artificial intelligence, and in the second section the research dealt with the concept of intellectual property rights and their protection in Islamic legislation, and the third section highlighted the most prominent challenges of protecting intellectual property rights in the time of artificial intelligence, and legislative solutions from the perspective of Islamic jurisprudence, and then concluded the research with the most important findings and recommendations.

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


  • البخاري، محمد بن إسماعيل، الجامع المسند الصحيح المختصر من أمور رسول الله e وسننه وأيامه، المطبعة الكبرى الأميرية، دار طوق النجاة: بيروت، (1412هــ).
  • ابن ماجه، محمد بن يزيد القزويني، السنن، ط (1)، دار الرسالة العلمية، (1430هــ،2009م).
  • الترمذي، محمد بن عيسى، سنن الترمذي، ط(2)، مكتبة مصطفى البابي الحلبي: مصر، (1359هــ-1975م).
  • عبد القادر، عبد الرزاق مختار محمود، تطبيقات الذكاء الاصطناعي: مدخل لتطوير التعليم في ظل تحديات جائحة فيروس كورونا (COVID-19)، المجلة الدولية للبحوث في العلوم التربوية، مج (3)، ع(4)، (2020م).
  • غديري، كريمة. (2020). التزييف العميق: نشأة التقنية وتأثيراتها. مجلة الرسالة للدراسات الإعلامية، المجلد 50(العدد 4) .
  • الرتيمي، محمد أبو القاسم (2020). الذكاء الاصطناعي في التعليم: نظم التعلم الذكية. المجلة الدولية للبحوث النوعية المتخصصة، ع(24).
  • السجستاني، أبو داود سليمان بن الأشعث، سنن أبي داود، المكتبة العصرية: بيروت.
  • سرور، محمد شكري، النظرية العامة للحق، دار الفكر العربي، ط(1)، (1979م).
  • النيسابوري، مسلم بن الحجاج، صحيح مسلم، مطبعة عيسى البابي الحلبي وشركاه، القاهرة، (1374هــ-1955م).
  • المطرفي، شهد عبد الله، الآثار المترتبة لتطبيقات الذكاء الاصطناعي التوليدي على النشر العلمي ChatGPT نموذجًا، المؤتمر والمعرض السنوي السابع والعشرون لجمعية المكتبات المتخصصة، فرع الخليج العربي (2024م)، ص(123).

 

المراجع اللغوية

  • ابن عباد، الصاحب إسماعيل، المحيط في اللغة، عالم الكتب، بيروت، ط(1)، (1414هــ-1994م).
  • ابن فارس، أحمد بن زكريا، مقاييس اللغة، دار الفكر، (1399هــ-1979م).
  • ابن منظور، محمد بن مكرم، لسان العرب، دار صادر: بيروت، ط(3)، (1414هــ).

المراجع الفقهية

  • ابن نجيم، زين الدين بن إبراهيم، البحر الرائق، دار الكتاب الإسلامي، ط(2).
  • البهوتي، منصور بن يونس، دقائق أولي النهى لشرح المنتهى، دار عالم الكتب، بيروت، ط (1)، (1414هــ،-1993م).
  • الخفيف، علي، الملكية في الشريعة الإسلامية، دار الفكر العربي، (1416هــ-1996م).
  • الزحيلي، وهبة بن مصطفى، الفقه الإسلامي وأدلته، دار الفكر: دمشق، الطبعة (4).
  • الزرقا، مصطفى، المدخل إلى نظرية الالتزام العامة في الفقه الإسلامي، دار القلم: دمشق، ط(1)، (1420هــ-1999م).
  • سمارة، إحسان عبد المنعم، مفهوم حقوق الملكية الفكرية وضوابطها في الإسلام، بحث مقدم للمؤتمر العلمي الثالث لكلية الشريعة في جامعة جرش الأهلية بعنوان: "موقف الإسلام من مسألة الملكية الفكرية"، (1422هــ-2001م).
  • طهماز، عبدالمجيد. (1401هـ-1981م) حق الابتكار في الفقه الإسلامي المقارن (ط:2) بيروت: مؤسسة الرسالة.
  • خليل، عبدالوهاب أحمد. حقوق الملكية الفكرية وتحدياتها في الفقه الإسلامي.
  • القرافي، شهاب الدين أحمد بن إدريس، الفروق (عالم الكتب).
  • الشلش، محمد، حقوق الملكية الفكرية بين الفقه و القانون مجلة جامعة النجاح للأبحاث، مج (21) 3، 2007.

 

المراجع القانونية

  • البدراوي، حسن، مدخل إلى حقوق الملكية الفكرية، من ندوة الويبو الوطنية حول إنفاذ حقوق الملكية الفكرية لموظفي الجمارك، عمّان، (2004م).
  • بن أمينة، مصطفى، الذكاء الاصطناعي التوليدي أزمة جديدة في حقوق الملكية الفكرية، المجلة الأكاديمية للبحوث القانونية والسياسة - جامعة الأغواط، المجلد (7)، العدد (2)، (2023م).
  • بن شهيدة، محمد، الملكية الفكرية والتحديات القانونية في تكنولوجيا الذكاء الاصطناعي، مجلة التراث - جامعة زيان عاشور بالجلفة، المجلد (13)، العدد الرابع، 2003م.
  • البيومي، رضا إبراهيم. (2024). الحماية القانونية من مخاطر تطبيقات التزييف العميق في الفقه الإسلامي والقانون الوضعي: دراسة تحليلية مقارنة. مجلة روح القوانين، كلية الحقوق في جامعة طنطا، المؤتمر العلمي الدولي الثامن، عدد خاص.
  • اتفاقية جوانب حقوق الملكية الفكرية المتصلة بالتجارة، مواد رقم (9) و(10).
  • خاطر، نوري، قراءة في قانون حماية حق المؤلف الأردني رقم 22 لسنة 1992م، مجلة مؤتة للبحوث والدراسات- الأردن، العدد (12) المجلد الأول، (1997م).
  • عبد الغني، كرم. التحديات القانونية لحقوق الملكية الفكرية في عصر الذكاء الاصطناعي. مجلة روح القانون.
  • زواتين، خالد، الذكاء الاصطناعي وحقوق الملكية الفكرية أي علاقة ترابطية، مجلة حقوق الإنسان والحريات العامة - جامعة عبد الحميد بن باديس، المجلد (7)، العدد الثاني، (2022م).
  • سليمان، سعيد حمد، الحقوق المترتبة للمؤلف عن المصنف الناتج بالاستعانة بالذكاء الاصطناعي، مجلة البحوث والدراسات الإنسانية العدد (15).
  • السنهوري، عبد الرزاق، الوسيط في شرح القانون المدني، دار النهضة العربية، (1991م).
  • عبد الرحمن، دعاء حامد، تأثير تقنيات الذكاء الاصطناعي على أحكام قوانين الملكية الفكرية السارية، مجلة الشريعة والقانون، جامعة عين شمس، ع (36)، ج (4)، (2021م).
  • عبد الرحمن، دعاء حامد، نحو حلول قانونية لإشكاليات استخدام التطبيقات التكنولوجية الحديثة في مجال المؤلف، مجلة البحوث القانونية والاقتصادية، جامعة المنصورة، ع (78)، (2021م).
  • عبد الله، محمد حسن، نظام حماية حق المؤلف وتحديات الذكاء الاصطناعي، مجلة العلوم القانونية والاقتصادية، جامعة عين شمس، المجلد (66)، العدد (3) لعام (2023م).
  • عثمان، أحمد علي، انعكاسات الذكاء الاصطناعي على القانون المدني: دراسة مقارنة، مجلة البحوث القانونية والاقتصادية، جامعة المنصورة، ع(76)، (2021م).
  • قانون حماية الملكية الفكرية الكويتي رقم 64 لسنة 1999م.
  • كباشي، هنادي كمال، حماية حقوق الملكية الفكرية، مجلة العدل، 2017، ع (5).
  • كنعان، نواف، حق المؤلف، النماذج المعاصرة لحق المؤلف ووسائل حمايته، مؤسسة الرسالة، عمان، (1992م)، ص(66).
  • يتوجي، سامية، دور معاهدة الويبو بشأن حق المؤلف في تطوير حماية المصنف والمؤلف في المحيط الرقمي، مجلة الفقه والقانون، ع(11)، (2013م).
  • مجمع اللغة العربية، المعجم الوسيط.
  • مغايرة، علاء الدين. (2024). جرائم الذكاء الاصطناعي وسبل مواجهتها: جرائم التزييف العميق نموذجًا. المجلة الدولية للقانون، جامعة قطر، 13(2).

 

مراجع باللغة الإنجليزية:

 

 

 

References:

 

  • albukhari, muhamad bin 'iismaeil, aljamie almusnad alsahih almukhtasar min 'umur rasul allah e wasunanih wa'ayaamihi, almatbaeat alkubraa al'amiriatu, dar tawq alnajati: bayrut, (1412h).
  • abn majah, muhamad bn yazid alquzwini, alsanan, t (1), dar alrisalat aleilmiati, (1430hi,2009ma).
  • altirmidhi, muhamad bin eisaa, sunan altirmadhi, ta(2), maktabat mustafaa albabi alhalbi: masr, (1359h-1975ma).
  • eabd alqadir, eabd alrazaaq mukhtar mahmud, tatbiqat aldhaka' alaistinaeiu: madkhal litatwir altaelim fi zili tahadiyat jayihat fayrus kuruna (COVID-19), almajalat alduwaliat lilbuhuth fi aleulum altarbawiati, maj (3), ea(4), (2020m).
  • ghdiri, karimata. (2020). altazyif aleamiqi: nash'at altiqniat watathiratiha. majalat alrisalat lildirasat al'iielamiati, almujalad 50(aleadad 4) .
  • alrtimi, muhamad 'abu alqasim (2020). aldhaka' aliastinaeiu fi altaelimi: nazam altaealum aldhakiata. almajalat alduwaliat lilbuhuth alnaweiat almutakhasisati, ea(24).
  • alsajistani, 'abu dawud sulayman bin al'asheatha, sunan 'abi dawud, almaktabat aleasriatu: bayrut.
  • srur, muhamad shakri, alnazariat aleamat lilhaqi, dar alfikr alearabii, ta(1), (1979mu).
  • alnisaburi, muslim bin alhajaji, sahih muslami, matbaeat eisaa albabi alhalabii washarakahi, alqahirata, (1374h-1955mi).
  • almatrafi, shahid eabd allah, aluathar almutaratibat litatbiqat aldhaka' aliastinaeii altawlidii ealaa alnashr aleilmii ChatGPT nmwdhjan, almutamar walmaerid alsanawii alsaabie waleishrun lijameiat almaktabat almutakhasisati, fare alkhalij alearabii (2024m), sa(123).

almarajie allughawia

  • abin eabadi, alsaahib 'iismaeil, almuhit fi allughati, ealim alkutab, bayrut, ta(1), (1414h-1994ma).
  • abin faris, 'ahmad bin zakaria, maqayis allughati, dar alfikri, (1399h-1979mi).
  • abn manzuri, muhamad bin mukram, lisan alearabi, dar sadir: birut, ta(3), (1414h).

almarajie alfiqhia

  • abin nujimi, zayn aldiyn bin 'iibrahima, albahr alraayiqi, dar alkitaab al'iislami, ta(2).
  • albhuti, mansur bin yunus, daqayiq 'uwli alnahaa lisharh almuntahaa, dar ealam alkutab, bayrut, t (1), (1414h,-1993mi).
  • alkhafifi, ealay, almalakiat fi alsharieat al'iislamiati, dar alfikr alearabii, (1416hi-1996ma).
  • alzuhayli, wahbat bin mustafaa, alfiqh al'iislamii wa'adlathu, dar alfikri: dimashqa, altabea (4).
  • alzarqa, mustafaa, almadkhal 'iilaa nazariat alialtizam aleamat fi alfiqh al'iislamii, dar alqalami: dimashqa, ta(1), (1420h-1999mi).
  • smart, 'iihsan eabd almuneam, mafhum huquq almilakiat alfikriat wadawabituha fi al'iislami, bahath muqadim lilmutamar aleilmii althaalith likuliyat alsharieat fi jamieat jursh al'ahliat bieunwani: "mawqif al'iislam min mas'alat almilakiat alfikriati", (1422h-2001m).
  • tahmazi, eabdalmajid. (1401h-1981m) haqi aliabtikar fi alfiqh al'iislamii almuqaran (ta:2) bayrut: muasasat alrisalati.
  • khalil, eabdalwahaab 'ahmad. huquq almilkiat alfikriat watahadiyatiha fi alfiqh al'iislamii.
  • alqarafi, shihab aldiyn 'ahmad bin 'iidris, alfuruq (ealam alkitab).
  • alshalash, muhamad, huquq almilakiat alfikriat bayn alfiqh w alqanun majalat jamieat alnajah lil'abhathi, maj (21) 3, 2007.

almarajie alqanunia

  • albadrawi, hasan, madkhal 'iilaa huquq almilkiat alfikriati, min nadwat alwibu alwataniat hawl 'iinfadh huquq almilkiat alfikriat limuazafi aljamariki, emman, (2004ma).
  • bin 'aminata, mustafaa, aldhaka' alaistinaeiu altawlidiu 'azmat jadidat fi huquq almilkiat alfikriati, almajalat al'akadimiat lilbuhuth alqanuniat walsiyasat - jamieat al'aghwati, almujalad (7), aleadad (2), (2023ma).
  • bin shahidati, muhamad, almalakiat alfikriat waltahadiyat alqanuniat fi tiknulujya aldhaka' aliastinaeii, majalat alturath - jamieat zayaan eashur bialjilfati, almujalad (13), aleadad alraabie, 2003m.
  • albywmi, rida 'iibrahim. (2024). alhimayat alqanuniat min makhatir tatbiqat altazyif aleamiq fi alfiqh al'iislamii walqanun alwadei: dirasat tahliliatan muqaranata. majalat ruh alqawanini, kuliyat alhuquq fi jamieat tanta, almutamar aleilmii alduwalii althaamini, eadad khasin.
  • atifaqiat jawanib huquq almilkiat alfikriat almutasilat bialtijarati, mawadu raqm (9) wa(10).
  • khatiru, nwry, qira'at fi qanun himayat haqi almualif al'urduniyi raqm 22 lisanat 1992ma, majalat mutat lilbuhuth waldirasati- al'urduni, aleadad (12) almujalad al'uwl, (1997ma).
  • eabd alghani, karam. altahadiyat alqanuniat lihuquq almilkiat alfikriat fi easr aldhaka' alaistinaeii. majalat ruh alqanuni.
  • zwatin, khalidu, aldhaka' aliastinaeia wahuquq almilkiat alfikriat 'aya ealaqat tarabutiatin, majalat huquq al'iinsan walhuriyaat aleamat - jamieat eabd alhamid bin badis, almujalad (7), aleadad althaani, (2022ma).
  • sliman, saeid hamdu, alhuquq almutaratibat lilmualif ean almusanaf alnaatij bialaistieanat bialdhaka' alaistinaeii, majalat albuhuth waldirasat al'iinsaniat aleadad (15).
  • alsinhuri, eabd alrazaaqi, alwasit fi sharh alqanun almadanii, dar alnahdat alearabiati, (1991ma).
  • eabd alrahman, duea' hamidi, tathir tiqniaat aldhaka' alaistinaeii ealaa 'ahkam qawanin almilkiat alfikriat alsaariati, majalat alsharieat walqanuni, jamieat eayn shams, e (36), j (4), (2021ma).
  • eabd alrahman, duea' hamid, nahw hulul qanuniat li'iishkaliaat aistikhdam altatbiqat altiknulujiat alhadithat fi majal almualafi, majalat albuhuth alqanuniat walaiqtisadiati, jamieat almansurat, e (78), (2021ma).
  • eabd allah, muhamad hasan, nizam himayat haqi almualaf watahadiyat aldhaka' alaistinaeiu, majalat aleulum alqanuniat walaiqtisadiati, jamieat eayn shams, almujalad (66), aleadad (3) lieam (2023mu).
  • euthaman, 'ahmad eulay, aineikasat aldhaka' alaistinaeii ealaa alqanun almadanii: dirasat muqaranati, majalat albuhuth alqanuniat walaiqtisadiati, jamieat almansurati, ea(76), (2021ma).
  • qanun himayat almilkiat alfikriat alkuaytiu raqm 64 lisanat 1999m.
  • kbashi, hanadi kamali, himayat huquq almilakiat alfikriati, majalat aleadli, 2017, e (5).
  • kaneani, nawafi, haqi almualifi, alnamadhij almueasirat lihaqi almualif wawasayil himayatihi, muasasat alrisalati, eaman, (1992ma), sa(66).
  • ytuji, samiatun, dawr mueahadat alwibu bishan haqi almualaf fi tatwir himayat almusanaf walmualif fi almuhit alraqmay, majalat alfiqh walqanuni, ea(11), (2013mu).
  • majmae allughat alearabiati, almuejam alwasiti.
  • mughayrat, eala' aldiyn. (2024). jarayim aldhaka' alaistinaeii wasubul muajahataha: jarayim altazyif aleamiq nmwdhjan. almajalat alduwliat lilqanuni, jamieat qatar, 13(2).