الأحكام الفقهية للتهجين الحيواني / Jurisprudential Provisions for Animal Hybridization

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

جامعة الأزهر- كلية الشريعة والقانون بالقاهرة

المستخلص

يهدف البحث إلى وضع الضوابط الشرعية للتهجين الحيواني؛ من خلال تحديد الشروط والقيود التي يجب الالتزام بها عند إجراء عمليات التهجين الحيواني لضمان توافقها مع مبادئ الشريعة الإسلامية، وتحقيق التوازن بين الاستفادة من التطور العلمي، والحفاظ على القيم الشرعية والإنسانية، كذلك دراسة الأحكام الفقهية المتعلقة بالتهجين الحيواني؛ استنادًا إلى المصادر الشرعية، وقواعد الفقه.
 وقد اعتمدت في البحث على عدة مناهج؛ منها: المنهج الاستقرائي، لجمع النصوص الشرعية وأقوال العلماء والفقهاء في المسائل ذات الصلة. والمنهج التحليلي، لتحليل النصوص الفقهية المستنبطة وتفسيرها، والمنهج المقارن، للمقارنة بين الآراء الفقهية المختلفة حول الأحكام المتعلقة بالتهجين الحيواني.
 وقد توصل البحث إلى نتائج، منها: أن التهجين الحيواني له فوائد اقتصادية واجتماعية وبيئية؛ كزيادة الإنتاجية، وتحسين السلالات، والحفاظ على نوع معين من الحيوانات من الانقراض، وتوفير الأمن الغذائي، وفي الوقت ذاته قد يكون له بعض الأضرار، وجواز عملية التهجين الحيواني مبني في الأساس على قاعدة الموازنة بين المصالح والمفاسد.
 كما توصلت الدراسة إلى أنه تجب الزكاة في الحيوانات المهجنة بين نوعين زكويين مختلفين، ويزكى زكاة أخفهما؛ لأنه المتيقن، والمهجن بين زكوي وغيره لا تجب فيه الزكاة. وأن الحيوان المهجن المتولد بين حيوان أهلي من بهيمة الأنعام وآخر وحشي لا تجوز التضحية والهدي به، والمتولد بين حيوانين أحدهما مأكول اللحم والآخر غير مأكول اللحم يتبع أخس الأصلين في الحكم، وبالتالي يحرم أكله، والحيوان الهجين المتولد بين الكلب وحيوان آخر، يأخذ حكم الكلب في النجاسة, وحرمة البيع.
 
The research aims to establish the Sharia controls for animal hybridization; by determining the conditions and restrictions that must be adhered to when conducting animal hybridization operations to ensure their compatibility with the principles of Islamic Sharia, and to achieve a balance between benefiting from scientific development, and preserving Sharia and human values, as well as studying jurisprudence provisions related to animal hybridization; based on Sharia sources, and the rules of jurisprudence.
In the research, it relied on several approaches, including: the inductive approach, to collect Sharia texts and the sayings of scholars and jurists in related matters. The analytical approach, to analyze and interpret the devised jurisprudential texts, and the comparative approach, to compare the different jurisprudential views on the provisions related to animal hybridization.
The research has reached results, including: Animal hybridization has economic, social and environmental benefits, such as increasing productivity, improving breeds, preserving a certain species of animals from extinction, and providing food security. At the same time, it may have some damages, and the permissibility of the animal hybridization process is mainly based on the rule of balancing interests and abuses.
The study also found that zakat is obligatory in hybrid animals between two different zakat types, and zakat is obligatory for the lightest of them, because he is certain, and the hybrid between zakat and others does not require zakat. And that the hybrid animal born between a domestic animal of the beast of cattle and another brutal that may not be sacrificed and guided, and born between two animals, one of which is eaten meat and the other is not eaten meat, follows the meanest of the two originals in the ruling, and therefore forbids eating, and the hybrid animal born between the dog and another animal, takes the judgment of the dog in impurity, and the sanctity of sale.

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


  • أحكام القرآن: القاضي محمد بن عبد الله أبو بكر بن العربي، دار الكتب العلمية، بيروت، لبنان، 1424هــ/ 2003م.
  • الاختيار لتعليل المختار: الموصلي، مطبعة الحلبي، القاهرة، 1356هــ/ 1937م.
  • الاستذكار: ابن عبد البر القرطبي، دار الكتب العلمية، بيروت، 1421هــ/ 2000م.
  • أسنى المطالب في شرح روض الطالب: شيخ الإسلام زكريا الأنصاري، دار الكتب العلمية، بيروت، 1422هـ/ 2000م.
  • الأشباه والنظائر: ابن نجيم المصري، دار الكتب العلمية، بيروت، 1419هــ/ 1999م.
  • الأشباه والنظائر: السيوطي، دار الكتب العلمية، 1411هــ/ 1990م
  • الإشراف على نكت مسائل الخلاف: القاضي أبو محمد عبد الوهاب بن علي بن نصر البغدادي المالكي، دار ابن حزم، 1420هــ/ 1999م.
  • أضواء البيان في إيضاح القرآن بالقرآن: محمد الأمين الشنقيطي، دار الفكر للطباعة والنشر والتوزيع، بيروت، لبنان، 1415هــ/ 1995م.
  • أضواء على الهندسة الوراثية: حسين اللبيدي، مقالة بمؤتمر الإعجاز العلمي بمكة المكرمة، المنعقد من ٢٩ يونيو : ١ يوليو ٢٠٠٨ م.
  • الإقناع في حل ألفاظ أبي شجاع: الخطيب الشربيني، القدس للنشر والتوزيع، مصر، ط 2، 2013م.
  • الأم: محمد بن إدريس الشافعي، دار الوفاء، المنصورة، 2001م
  • الإنصاف في معرفة الراجح من الخلاف: علاء الدين أبو الحسن علي بن سليمان بن أحمد المَرْداوي، هجر للطباعة والنشر والتوزيع والإعلان، القاهرة، 1415هــ/ 1995م.
  • البحر الرائق شرح كنز الدقائق: ابن نجيم المصري، دار الكتاب الإسلامي، بيروت.
  • بداية المجتهد و نهاية المقتصد: أبو الوليد محمد بن أحمد بن محمد بن أحمد بن رشد القرطبي، مطبعة مصطفى البابي الحلبي وأولاده، مصر، ط 4، 1395هــ/1975م.
  • بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع: علاء الدين الكاساني، دار الكتاب العربي، بيروت، 1982م.
  • بلغة السالك لأقرب المسالك: أحمد الصاوي، دار الكتب العلمية، بيروت، 1415هــ/ 1995م.
  • البناية شرح الهداية: بدر الدين العيني، دار الكتب العلمية، بيروت، لبنان، 1420هــ/ 2000م.
  • البيان في مذهب الإمام الشافعي: أبو الحسين يحيى بن أبي الخير بن سالم العمراني، دار المنهاج، جدة، 1421هـ/ 2000م.
  • البيان في مذهب الإمام الشافعي: أبو الحسين يحيى بن أبي الخير بن سالم العمراني، دار المنهاج، جدة، 1421هــ/ 2000م.
  • البيان والتحصيل والشرح والتوجيه والتعليل لمسائل المستخرجة: أبو الوليد محمد بن أحمد بن رشد القرطبي، دار الغرب الإسلامي، بيروت، لبنان، ط2، 1408هــ/ 1988م.
  • البيوع المحرمة والمنهي عنها: عبد الناصر بن خضر ميلاد، دار الهدى النبوي، مصر، المنصورة، 1426هــ/ 2005م.
  • تبيين الحقائق شرح كنز الدقائق: الزيلعي الحنفي، المطبعة الكبرى بالأميرية، القاهرة، 1313هــ.
  • تحفة الحبيب على شرح الخطيب = حاشية البجيرمي على الخطيب: سليمان بن محمد ابن عمر البُجَيْرَمِيّ المصري الشافعي، دار الفكر، د ت، 1415هــ/ 1995م.
  • تحفة المحتاج في شرح المنهاج: ابن حجر الهيتمي، المكتبة التجارية الكبرى بمصر، 1357هــ/ 1983م.
  • التحوير الجيني وأثره في حل الأطعمة النباتية والحيوانية في الشريعة الإسلامية: الشيماء محمد محمد المهدي، مجلة البحوث الفقهية والقانونية، كلية الشريعة والقانون بدمنهور، العدد 36، اكتوبر 2021م، 1443هــ.
  • التمهيد لما في الموطأ من المعاني والأسانيد: ابن عبد البر القرطبي، وزارة عموم الأوقاف والشؤون الإسلامية، المغرب، 1387هــ.
  • التنبيه على مبادئ التوجيه: أبو الطاهر إبراهيم بن عبد الصمد بن بشير التنوخي، دار ابن حزم، بيروت، لبنان، 1428هــ/ 2007م.
  • الجامع لمسائل المدونة: أبو بكر محمد بن عبد الله بن يونس التميمي الصقلي، دار الفكر للطباعة والنشر والتوزيع، مكة المكرمة، 1434هــ/ 2013م
  • الجمع والفرق (أو كتاب الفروق): أبو محمد عبد الله بن يوسف الجويني، دار الجيل للنشر والطباعة والتوزيع، بيروت، 1424هــ، 2004م.
  • جمهرة اللغة: أبو بكر محمد بن الحسن بن دريد الأزدي، دار العلم للملايين، بيروت، 1987م.
  • جمهرة خطب العرب في عصور العربية الزاهرة: أحمد زكي صفوت، المكتبة العلمية، بيروت، لبنان، د ت.
  • حاشية السندي على سنن النسائي: محمد بن عبد الهادي التتوي، أبو الحسن، نور الدين السندي، مكتب المطبوعات الإسلامية، حلب، الطبعة: الثانية، 1406هــ/ 1986م.
  • الحاوي الكبير: الماوردي، دار الكتب العلمية، بيروت، لبنان، 1414هــ/ 1994م.
  • الحيوان: الجاحظ، دار الكتب العلمية، بيروت، لبنان، الطبعة: الثانية، 1424هــ.
  • الدر المختار شرح تنوير الأبصار وجامع البحار: محمد بن علي بن محمد الحِصْني المعروف بعلاء الدين الحصكفي الحنفي، دار الكتب العلمية، 1423هــ- 2002م.
  • دقائق أولي النهى لشرح المنتهى المعروف بشرح منتهى الإرادات: البهوتي الحنبلي، عالم الكتب، 1414هــ/ 1993م.
  • الذخيرة: القرافي، دار الغرب الإسلامي، بيروت، 1994م.
  • الروض المربع بشرح زاد المستنقع مختصر المقنع: منصور بن يونس البهوتي، دار الركائز للنشر والتوزيع، الكويت، 1438هـ.
  • الزاهر في غريب ألفاظ الشافعي: محمد بن أحمد بن الأزهر الأزهري الهروي أبو منصور، وزارة الأوقاف والشئون الإسلامية، الكويت، 1399هــ.
  • سنن ابن ماجة: ابن ماجة أبو عبد الله محمد بن يزيد القزويني، دار إحياء الكتب العربية، د ت.
  • سنن أبي داود: أبو داود سليمان بن الأشعث السِّجِسْتاني، دار الرسالة العالمية، بيروت، 1430هـ/ 2009م.
  • سنن الترمذي: محمد بن عيسى الترمذي، شركة مكتبة ومطبعة مصطفى البابي الحلبي مصر، الطبعة: الثانية، 1395هــ/ 1975م.
  • السنن الكبرى: أحمد بن الحسين بن علي بن موسى الخُسْرَوْجِردي الخراساني، أبو بكر البيهقي، دار الكتب العلمية، بيروت، لبنان، ط3، 1424هــ/ 2003م.
  • شرح ابن ناجي التنوخي على متن الرسالة: قاسم بن عيسى بن ناجي التنوخي القيرواني، دار الكتب العلمية، بيروت، لبنان، 1428هـ/ 2007م.
  • شرح الزُّرقاني على مختصر خليل: عبد الباقي بن يوسف بن أحمد الزرقاني المصري، دار الكتب العلمية، بيروت، لبنان، 1422هــ/ 2002م.
  • صحيح البخاري: محمد بن إسماعيل أبو عبدالله البخاري الجعفي، دار طوق النجاة، 1422هــ.
  • صحيح فقه السنة وأدلته وتوضيح مذاهب الأئمة: كمال بن السيد سالم، المكتبة التوفيقية، القاهرة، مصر، 2003م.
  • صحيح مسلم: مسلم بن الحجاج أبو الحسن القشيري النيسابوري، دار إحياء التراث العربي، بيروت، د ت.
  • ضوء الشموع شرح المجموع في الفقه المالكي: محمد الأمير المالكي، دار يوسف بن تاشفين، مكتبة الإمام مالك، موريتانيا، نواكشوط، 1426هــ/ 2005م.
  • عارضة الأحوذي بشرح جامع الترمذي: الحافظ ابن العربي المالكي،ـ دار الفكر، بيروت، 1415هــ/ 1995م.
  • العزيز شرح الوجيز = الشرح الكبير: الرافعي، دار الكتب العلمية، بيروت، لبنان، 417هــ/ 1997م.
  • عمليات التنسيل وأحكامها الشرعية: د/ عبد الناصر أبو البصل، بحث بمجلة أحكام اليرموك، المجلد41/ 14، عام 1998م.
  • العناية شرح الهداية: شمس الدين البابرتي، دار الفكر، بيروت، د ت،
  • الفتاوى الكبرى: أحمد بن عبد الحليم بن تيمية الحراني أبو العباس، دار المعرفة، بيروت، 1386هـ.
  • الفروع: ابن مفلح، مؤسسة الرسالة، 1424هـ/ 2000م.
  • الفقه على المذاهب الأربعة: عبد الرحمن بن محمد عوض الجزيري، دار الكتب العلمية، بيروت، لبنان، ط 2، 1424هــ/ 2003م.
  • الفواكه الدواني على رسالة ابن أبي زيد القيرواني: شهاب الدين النفراوي الأزهري المالكي، دار الفكر، بيروت، 1415هــ/ 1995م.
  • القاموس المحيط: مجد الدين أبو طاهر محمد بن يعقوب الفيروزآبادى، مؤسسة الرسالة للطباعة والنشر والتوزيع، بيروت، لبنان، ط8، 1426هـ/ 2005م.
  • قواعد الأحكام في مصالح الأنام: أبو محمد عز الدين عبد العزيز بن عبد السلام بن أبي القاسم بن الحسن السلمي الدمشقي، الملقب بسلطان العلماء، مكتبة الكليات الأزهرية، القاهرة، 1414هــ/ 1991م، 1/61.
  • كشاف القناع عن متن الإقناع: منصور بن يونس بن إدريس البهوتي، دار الفكر، بيروت، 1402هــ.
  • اللباب في الجمع بين السنة والكتاب: جمال الدين أبو محمد علي بن أبي يحيى زكريا بن مسعود الأنصاري الخزرجي المنبجي، دار القلم، الدار الشامية، سوريا، ط 2، 1414هــ/ 1994م.
  • لسان العرب: محمد بن مكرم بن منظور الأفريقي المصري، دار صادر، بيروت، الطبعة الأولى، د ت.
  • المبدع في شرح المقنع: إبراهيم بن محمد بن عبد الله بن محمد بن مفلح، دار الكتب العلمية، بيروت، لبنان، 1418هــ / 1997م.
  • المبسوط: السرخسي، دار المعرفة، بيروت، 1414هــ/ 1993م.
  • المجتبى من السنن = السنن الصغرى للنسائي: أبو عبد الرحمن أحمد بن شعيب بن علي الخراساني، النسائي، مكتب المطبوعات الإسلامية، حلب، الطبعة: الثانية، 1406هــ/ 1986م.
  • مجمع الأنهر في شرح ملتقى الأبحر: عبد الرحمن بن محمد بن سليمان المدعو بشيخي زاده, دار إحياء التراث العرب، د ت.
  • المجموع شرح المهذب: أبو زكريا محيي الدين يحيى بن شرف النووي، دار الفكر، بيروت، د ت.
  • المحكم والمحيط الأعظم: أبو الحسن علي بن إسماعيل بن سيده المرسي، دار الكتب العلمية، بيروت، 1421هــ/ 2000م.
  • المحلى بالآثار: أبو محمد علي بن أحمد بن سعيد بن حزم الأندلسي القرطبي الظاهري، دار الفكر، بيروت، د ت.
  • مختار الصحاح: محمد بن أبي بكر بن عبدالقادر الرازي، مكتبة لبنان ناشرون، بيروت، 1415هــ/ 1995م.
  • المستدرك على الصحيحين: أبو عبد الله الحاكم النيسابوري، دار الكتب العلمية، بيروت، 1411هــ/ 1990م.
  • مشارق الأنوار على صحاح الآثار: عياض بن موسى بن عياض بن عمرون اليحصبي السبتي، أبو الفضل، المكتبة العتيقة ودار التراث، د ت.
  • المصباح المنير في غريب الشرح الكبير: أحمد بن محمد بن علي الفيومي الحموي، المكتبة العلمية، بيروت، دت.
  • المصنف: أبو بكر عبد الرزاق بن همام بن نافع الحميري اليماني الصنعاني، المجلس العلمي، الهند، ط 2، 1403هــ.
  • مطالب أولي النهى في شرح غاية المنتهى: الرحيبانى، المكتب الإسلامي، ط 2، 1415هــ/ 1994م.
  • معالم السنن: أبو سليمان حمد بن محمد بن إبراهيم بن الخطاب البستي المعروف بالخطابي، المطبعة العلمية، حلب، 1351هــ/ 1932م.
  • المعتصر من المختصر من مشكل الآثار: يوسف بن موسى بن محمد، أبو المحاسن جمال الدين المَلَطي الحنفي، عالم الكتب، بيروت، د ت.
  • معجم اللغة العربية المعاصرة: د/ أحمد مختار عبد الحميد عمر، عالم الكتب، 1429هــ- 2008م.
  • المعجم الوسيط: مجمع اللغة العربية بالقاهرة، (إبراهيم مصطفى/ أحمد الزيات/ حامد عبد القادر/ محمد النجار)، دار الدعوة، د ت.
  • معرفة السنن والآثار: أبو بكر البيهقي، دار الوفاء، المنصورة، القاهرة، 1412هــ/ 1991م.
  • المغني: ابن قدامة، مكتبة القاهرة، 1388هــ/ 1968م.
  • المفصل في أحكام الأضحية: حسام الدين بن موسى محمد بن عفانة.
  • المنتقى شرح الموطإ: أبو الوليد الباجي الأندلسي، مطبعة السعادة، مصر، 1332هــ.
  • منتهى الإرادات، تقي الدين محمد بن أحمد الفتوحي الحنبلي الشهير بابن النجار، مؤسسة الرسالة، 1419هــ/ 1999م.
  • المنثور في القواعد الفقهية: أبو عبد الله بدر الدين محمد بن عبد الله بن بهادر الزركشي، وزارة الأوقاف الكويتية، ط 2، 1405هــ/ 1985م.
  • منهاج الطالبين وعمدة المفتين: يحيى بن شرف النووي أبو زكريا، دار المعرفة، بيروت، د ت.
  • مواهب الجليل في شرح مختصر خليل: حمد بن محمد بن عبد الرحمن الرعينى الحطاب، دار الفكر، ط 3، 1412هــ/ 1992م.
  • الموسوعة العربية العالمية: مؤسسة أعمال الموسوعة للنشر والتوزيع، الرياض، ط2.
  • مُوْسُوعَة القَواعِدُ الفِقْهِيَّة: محمد صدقي بن أحمد بن محمد آل بورنو، مؤسسة الرسالة، بيروت، لبنان، 1424هـ/ 2003م.
  • نهاية المحتاج إلى شرح المنهاج: شمس الدين الرملي، دار الفكر، بيروت، 1404هــ/1984م.
  • الوَاضِح في أصُولِ الفِقه: أبو الوفاء، علي بن عقيل بن محمد بن عقيل البغدادي الظفري، مؤسسة الرسالة للطباعة والنشر والتوزيع، بيروت، لبنان، 1420هــ/ 1999م.
  • الوجيز في إيضاح قواعد الفقة الكلية: محمد صدقي بن أحمد بن محمد آل بورنو، مؤسسة الرسالة، بيروت، لبنان، ط 4، 1416هــ/ 1996م.
  • الوسيط في المذهب: أبو حامد محمد بن محمد الغزالي الطوسي، دار السلام، القاهرة، 1417هــ.
  • تطوير الماعز والأغنام: من على الرابط التالي:

 https://www.elhawaregroup.com

  • إنتاج وبيع الطيور المهجنة: كتاب فتاوى واستشارات موقع الإسلام اليوم، الناشر: موقع الإسلام اليوم، من على الرابط التالي: islamtoday.net
  • ما اضرار تهجين الحيوانات؟ من على الرابط التالي:

 https://www.almrsal.com/post/1041640

  • الحيوانات الهجينة تعريف وخصائصها: من على الرابط التالي:

 https://www.arb6.com

  • موسوعة ويكبيديا العربية https://ar.wikipedia.org/w/index.php.
  • الهندسة الوراثية وأثرها في الغذاء والدواء في ميزان الشريعة الإسلامية، د/ خالد بن عبد الله السليمان، مقالة في موقع الفقه الإسلامي.

 http://iso-tec-demos.com/islamfiqh/dataentry/ar/node

  • مدونة الحياة البرية: على الرابط التالي:

 http://wildlife-ar.blogspot.com/2011/12/cama.html

  • تهجين الحيوانات: على الرابط التالي:

 https://www.universe-magic.com/article/animals-hybrids_1824.html

  • التهجين العكسي: على الرابط التالي:

 https://passel2.unl.edu/view/lesson/c55bd4193305/9

  • عملية التهجين في النبات وطرق تطورها: مصطفى عبد الجبار صالح، على الرابط التالي:

https://www.uoanbar.edu.iq/DesertStudiesCenter/News_Details.php?ID=472

  • هل يمكن أن يتم التهجين بين البشر والحيوان؟ من على الرابط التالي:

 https://ar.quora.com

  • التهجين الوراثي ثورة علمية قادمة: من على الرابط التالي:

https://www.elbalad.news/2429752

  • مميزات وعيوب التهجين التقليدي عند الحيوانات: من على الرابط التالي:

https://www.almrsal.com/post/1039659

  • تهجين الحيوانات لمواجهة أضرار تغير المناخ من على الرابط التالي:

https://gate.ahram.org.eg/daily/News/204400/27/888813

  • الموسوعة الحرة من على الرابط التالي:

https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D8%BA%D9%84

  • تهجين الحيوانات لمواجهة أضرار تغير المناخ من/ على الرابط التالي:

https://gate.ahram.org.eg/daily/News/204400/27/888813

 

References:

 

  • 'ahkam alquran: alqadi muhamad bin eabd allah 'abu bakr bin alearabii, dar alkutub aleilmiati, bayrut, lubnan, 1424h/ 2003m.
  • aliakhtiar litaelil almukhtari: almusili, matbaeat alhalbi, alqahirati, 1356h/ 1937m.
  • aliastidhkari: abn eabd albiri alqurtabii, dar alkutub aleilmiati, bayrut, 1421hi/ 2000m.
  • 'asnaa almatalib fi sharh rawd altaalibi: shaykh al'iislam zakariaa al'ansari, dar alkutub aleilmiati, bayrut, 1422hi/ 2000m.
  • al'ashbah walnazayiri: abn najim almasrii, dar alkutub aleilmiati, bayrut, 1419hi/ 1999m.
  • al'ashbah walnazayiri: alsuyuti, dar alkutub aleilmiati, 1411hi/ 1990m
  • al'iishraf ealaa nakat masayil alkhilafi: alqadi 'abu muhamad eabd alwahaab bin ealiin bin nasr albaghdadi almalki, dar abn hazma, 1420h/ 1999m.
  • 'adwa' albayan fi 'iidah alquran bialqurani: muhamad al'amin alshanqiti, dar alfikr liltibaeat walnashr waltawziei, bayrut, lubnan, 1415h/ 1995m.
  • 'adwa' ealaa alhandasat alwirathiati: husayn allibidi, maqalat bimutamar al'iiejaz aleilmii bimakat almukaramati, almuneaqad min 29 yuniu : 1 yuliu 2008 mi.
  • al'iiqnae fi hali 'alfaz 'abi shujaei: alkhatib alshirbini, alquds lilnashr waltawzie, misr, t 2, 2013m.
  • al'uma: muhamad bin 'iidris alshaafieii, dar alwafa'i, almansurati, 2001m
  • al'iinsaf fi maerifat alraajih min alkhilafi: eala' aldiyn 'abu alhasan eali bin sulayman bin 'ahmad almardawy, hajar liltibaeat walnashr waltawzie wal'iielani, alqahirati, 1415h/ 1995m.
  • albahr alraayiq sharh kanz aldaqayiqi: abn najim almisrii, dar alkitaab al'iislami, bayrut.
  • bidayat almujtahid w nihayat almuqtasidi: 'abu alwalid muhamad bin 'ahmad bin muhamad bin 'ahmad bin rushd alqurtibii, matbaeat mustafaa albabi alhalabii wa'awladuhu, masr, t 4, 1395h/1975m.
  • badayie alsanayie fi tartib alsharayiei: eala' aldiyn alkasani, dar alkitaab alearabi, bayrut, 1982m.
  • blughat alsaalik li'aqrab almasaliki: 'ahmad alsaawi, dar alkutub aleilmiati, birut, 1415hi/ 1995m.
  • albinayat sharh alhidayati: badr aldiyn aleaynii, dar alkutub aleilmiati, bayrut, lubnan, 1420h/ 2000m.
  • alibayan fi madhhab al'iimam alshaafieayi: 'abu alhusayn yahyaa bin 'abi alkhayr bin salim aleumrani, dar alminhaji, jidat, 1421hi/ 2000m.
  • alibayan fi madhhab al'iimam alshaafieayi: 'abu alhusayn yahyaa bin 'abi alkhayr bin salim aleumrani, dar alminhaji, jidat, 1421h/ 2000m.
  • alibayan waltahsil walsharh waltawjih waltaelil limasayil almustakhrajati: 'abu alwalid muhamad bin 'ahmad bin rushd alqurtubi, dar algharb al'iislamii, bayrut, lubnan, ta2, 1408h/ 1988m.
  • albuyue almuharamat walmanhiu eanha: eabd alnaasir bin khadir miladi, dar alhudaa alnabawii, masri, almansurati, 1426hi/ 2005m.
  • tabiiyn alhaqayiq sharh kanz aldaqayiqi: alziyleii alhanafii, almutbaeat alkubraa bial'amiriati, alqahirati, 1313h.
  • tuhifat alhabib ealaa sharh alkhatib = hashiat albijirmi ealaa alkhatib: sulayman bin muhamad abn eumar albujayrami almisrii alshaafieii, dar alfikri, d ti, 1415hi/ 1995m.
  • tuhifat almuhtaj fi sharh alminhaji: abn hajar alhitmi, almaktabat altijariat alkubraa bimasr, 1357hi/ 1983m.
  • altahwir aljiniu wa'atharuh fi hali al'ateimat alnabatiat walhayawaniat fi alsharieat al'iislamiati: alshiyma' muhamad muhamad almahdi, majalat albuhuth alfiqhiat walqanuniati, kuliyat alsharieat walqanun bidiminhur, aleadad 36, aiktubar 2021m, 1443h.
  • altamhid lima fi almuataa min almaeani wal'asanidi: aibn eabd albiri alqurtubi, wizarat eumum al'awqaf walshuwuwn al'iislamiati, almaghribi, 1387h.
  • altanbih ealaa mabadi altawjihi: 'abu altaahir 'iibrahim bin eabd alsamad bin bashir altanukhii, dar aibn hazma, bayrut, lubnan, 1428h/ 2007m.
  • aljamie limasayil almudawanati: 'abu bakr muhamad bin eabd allh bin yunis altamimii alsaqli, dar alfikr liltibaeat walnashr waltawziei, makat almukaramati, 1434hi/ 2013m
  • aljame walfiraq ('aw kitab alfuruqu): 'abu muhamad eabd allh bin yusuf aljuayni, dar aljil lilnashr waltibaeat waltawziei, bayrut, 1424hi, 2004m.
  • jamharat allughati: 'abu bakr muhamad bin alhasan bin durayd al'azdi, dar aleilm lilmalayini, birut, 1987m.
  • jamharat khutab alearab fi eusur alearabiat alzaahirat: 'ahmad zakiy safwt, almaktabat aleilmiati, bayrut, lubnan, d t.
  • hashiat alsindi ealaa sunan alnisayiyi: muhamad bin eabd alhadi altatwi, 'abu alhasan, nur aldiyn alsandi, maktab almatbueat al'iislamiati, halb, altabeati: althaaniati, 1406h/ 1986m.
  • alhawi alkabiru: almawardii, dar alkutub aleilmiati, bayrut, lubnan, 1414h/ 1994m.
  • alhayawani: aljahizi, dar alkutub aleilmiati, bayrut, lubnan, altabeatu: althaaniatu, 1424h.
  • aldir almukhtar sharh tanwir al'absar wajamie albahari: muhamad bin ealii bin muhamad alhisny almaeruf bieala' aldiyn alhaskafii alhanafii, dar alkutub aleilmiati, 1423h- 2002m.
  • daqayiq 'uwli alnahaa lisharh almuntahaa almaeruf bisharh muntahaa al'iiradati: albuhutii alhunbali, ealam alkutub, 1414h/ 1993m.
  • aldhakhirati: alqarafi, dar algharb al'iislamii, bayrut, 1994m.
  • alrawd almurabae bisharh zad almustanqae mukhtasar almuqanaei: mansur bin yunis albuhuti, dar alrakayiz lilnashr waltawziei, alkuayti, 1438hi.
  • alzaahir fi ghurayb 'alfaz alshaafieii: muhamad bin 'ahmad bin al'azhar al'azharii alharawi 'abu mansur, wizarat al'awqaf walshuyuwn al'iislamiati, alkuayti, 1399h.
  • sunan abn majata: abn majat 'abu eabd allh muhamad bn yazid alqazwini, dar 'iihya' alkutub alearabiati, d t.
  • sunan 'abi dawud: 'abu dawud sulayman bin al'asheath alssijistany, dar alrisalat alealamiati, bayrut, 1430hi/ 2009m.
  • snan altirmidhi: muhamad bin eisaa altirmadhi, sharikat maktabat wamatbaeat mustafaa albabi alhalabii - masir, altabeati: althaaniati, 1395h/ 1975m.
  • alsunan alkubraa: 'ahmad bin alhusayn bin eali bin musaa alkhusrawjirdy alkhirasani, 'abu bakr albayhaqi, dar alkutub aleilmiati, bayrut, lubnan, ta3, 1424h/ 2003m.
  • sharah aibn naji altanukhii ealaa matn alrisalati: qasim bin eisaa bin naji altanukhii alqayrawani, dar alkutub aleilmiati, bayrut, lubnan, 1428hi/ 2007m.
  • sharah alzzurqany ealaa mukhtasar khalil: eabd albaqi bin yusif bin 'ahmad alzarqani almisria, dar alkutub aleilmiati, bayrut, lubnan, 1422h/ 2002m.
  • shih albukhari: muhamad bin 'iismaeil 'abu eabdallah albukharii aljaeafi, dar tawq alnajati, 1422h.
  • sahih fiqh alsunat wa'udlath watawdih madhahib al'ayimati: kamal bin alsayid salim, almaktabat altawfiqiati, alqahirata, masr, 2003m.
  • shih muslmin: muslim bin alhajaaj 'abu alhasan alqushayri alnaysaburi, dar 'iihya' alturath alearabi, bayrut, d t.
  • daw' alshumue sharh almajmue fi alfiqh almaliki: muhamad al'amir almaliki, dar yusif bin tashfin, maktabat al'iimam malk, muritania, nawakshuta, 1426h/ 2005m.
  • earidat al'ahwadhi bisharh jamie altirmidhi: alhafiz abn alearabii almaliki, dar alfikri, birut, 1415hi/ 1995m.
  • aleaziz sharh alwajiz = alsharh alkabiru: alraafieii, dar alkutub aleilmiati, bayrut, lubnan, 417h/ 1997m.
  • eamaliaat altansil wa'ahkamuha alshareiatu: da/ eabd alnaasir 'abu albasal, bahath bimajalat 'ahkam alyarmuka, almujaladi41/ 14, eam 1998m.
  • aleinayat sharh alhidayati: shams aldiyn albabirti, dar alfikri, bayrut, d t,
  • alfatawaa alkubraa: 'ahmad bin eabd alhalim bin taymiat alharaanii 'abu aleabaasi, dar almaerifati, bayrut, 1386hi.
  • alfuruei: abn muflihi, muasasat alrisalati, 1424hi/ 2000m.
  • alfiqh ealaa almadhahib al'arbaeati: eabd alrahman bin muhamad eawad aljaziri, dar alkutub aleilmiati, bayrut, lubnan, t 2, 1424h/ 2003m.
  • alfawakih aldawaniu ealaa risalat aibn 'abi zayd alqayrawani: shihab aldiyn alnafrawii al'azharii almalki, dar alfikri, birut, 1415hi/ 1995m.
  • alqamus almuhiti: majd aldiyn 'abu tahir muhamad bin yaequb alfiruzabadaa, muasasat alrisalat liltibaeat walnashr waltawzie, bayrut, lubnan, ta8, 1426h/ 2005m.
  • qawaeid al'ahkam fi masalih al'anam: 'abu muhamad eiz aldiyn eabd aleaziz bin eabd alsalam bin 'abi alqasim bin alhasan alsulami aldimashqi, almulaqab bisultan aleulama'i, maktabat alkuliyaat al'azhariati, alqahiratu, 1414h/ 1991m, 1/61.
  • kshaf alqinae ean matn al'iiqnaei: mansur bin yunis bin 'iidris albuhuti, dar alfikri, bayrut, 1402h.
  • allbab fi aljame bayn alsunat walkitabi: jamal aldiyn 'abu muhamad eali bin 'abi yahyaa zakariaa bin maseud al'ansarii alkhazrajii almanbaji, dar alqalami, aldaar alshaamiati, surya, t 2, 1414h/ 1994m.
  • lisan alearbi: muhamad bin makram bin manzur al'afriqiu almisriu, dar sadir, bayrut, altabeat al'uwlaa, d t.
  • almubdie fi sharh almuqanaei: 'iibrahim bin muhamad bin eabd allh bin muhamad bin muflih, dar alkutub aleilmiati, bayrut, lubnan, 1418hi / 1997m.
  • almabsuta: alsarukhisi, dar almaerifati, birut, 1414hi/ 1993m.
  • almujtabaa min alsunan = alsunan alsughraa lilnasayiyi: 'abu eabd alrahman 'ahmad bin shueayb bin ealiin alkharasanii, alnasayiyi, maktab almatbueat al'iislamiati, halb, altabeati: althaaniati, 1406hi/ 1986m.
  • majmae al'anhur fi sharh multaqaa al'abhar: eabd alrahman bin muhamad bin sulayman almadeui bishaykhi zadahu, dar 'iihya' alturath alearabi, d t.
  • almajmue sharah almuhadhabi: 'abu zakariaa muhyi aldiyn yahyaa bin sharaf alnawawii, dar alfikri, bayrut, d t.
  • almuhkam walmuhit al'aezami: 'abu alhasan ealii bin 'iismaeil bin sayidih almarsi, dar alkutub aleilmiati, bayrut, 1421hi/ 2000m.
  • almuhalaa bialathar: 'abu muhamad eali bin 'ahmad bin saeid bin hazm al'andalusi alqurtubii alzaahiri, dar alfikri, bayrut, d t.
  • mukhtar alsahahi: muhamad bin 'abi bakr bin eabdalqadir alraazi, maktabat lubnan nashiruna, birut, 1415h/ 1995m.
  • alimustadrak ealaa alsahihayni: 'abu eabd allah alhakim alnaysaburi, dar alkutub aleilmiati, birut, 1411hi/ 1990m.
  • mashariq al'anwar ealaa sihah aluathar: eiad bin musaa bin eiad bin eamrwn alyahsabi alsabti, 'abu alfadal, almaktabat aleatiqat wadar altarathi, d t.
  • almisbah almunir fi gharayb alsharh alkabira: 'ahmad bin muhamad bin ealiin alfiuwmii alhamwy, almaktabat aleilmiati, bayrut, dit.
  • almusanafi: 'abu bakr eabd alrazaaq bin humam bin nafie alhimyri alyamani alsaneani, almajlis aleilmii, alhinda, t 2, 1403h.
  • matalib 'uwli alnahaa fi sharh ghayat almuntahaa: alrahibanaa, almaktab al'iislami, t 2, 1415hi/ 1994m.
  • maealim alsanan: 'abu sulayman hamd bin muhamad bin 'iibrahim bin alkhataab albastii almaeruf bialkhatabii, almatbaeat aleilmiati, halba, 1351h/ 1932m.
  • almuetasir min almukhtasar min mushkil alathar: yusif bin musaa bin muhamad, 'abu almahasin jamal aldiyn almalaty alhanafii, ealim alkutab, bayrut, d t.
  • muejam allughat alearabiat almueasirati: du/ 'ahmad mukhtar eabd alhamid eumari, ealim alkutub, 1429hi- 2008m.
  • almuejam alwasiti: majmae allughat alearabiat bialqahirati, ('iibrahim mustafaa/ 'ahmad alzayaati/ hamid eabd alqadir/ muhamad alnajar), dar aldaewata, d t.
  • maerifat alsunan waliathar: 'abu bakr albayhaqi, dar alwafa'i, almansurati, alqahirati, 1412hi/ 1991m.
  • almighni: abn qudamata, maktabat alqahirati, 1388hi/ 1968mi.
  • almufasal fi 'ahkam al'udhiati: husam aldiyn bin musaa muhamad bin eafana.
  • almuntaqaa sharh almawta'i: 'abu alwalid albaji al'andalsi, matbaeat alsaeadati, masr, 1332h.
  • muntahaa al'iiradat, taqi aldiyn muhamad bin 'ahmad alfutuhi alhanbalii alshahir biabn alnajar, muasasat alrisalati, 1419h/ 1999m.
  • almanthur fi alqawaeid alfiqhiat: 'abu eabd allah badr aldiyn muhamad bin eabd allah bin bihadir alzarkashi, wazarat al'awqaf alkuaytiati, t 2, 1405h/ 1985m.
  • minhaj altaalibin waeumdat almuftina: yahyaa bin sharaf alnawawiu 'abu zakaria, dar almaerifati, bayrut, d t.
  • mawahib aljalil fi sharh mukhtasar khalil: hamd bin muhamad bin eabd alrahman alraeaynaa alhatabi, dar alfikri, t 3, 1412hi/ 1992m.
  • almawsueat alearabiat alealamiatu: muasasat 'aemal almawsueat lilnashr waltawziei, alriyad, ta2.
  • musueat alqawaeid alfiqhiat: muhamad sidqi bin 'ahmad bin muhamad al burnu, muasasat alrisalati, bayrut, lubnan, 1424hi/ 2003m.
  • nihayat almuhtaj 'iilaa sharh alminhaji: shams aldiyn alramli, dar alfikri, birut, 1404h/1984m.
  • alwadih fi asul alfiqh: 'abu alwafa', eali bin eaqil bin muhamad bin eaqil albaghdadi alzafri, muasasat alrisalat liltibaeat walnashr waltawziei, bayrut, lubnan, 1420h/ 1999m.
  • alwjiz fi 'iidah qawaeid alfiqat alkuliyati: muhamad sidqi bin 'ahmad bin muhamad al burnu, muasasat alrisalati, bayrut, lubnan, t 4, 1416h/ 1996m.
  • alwsit fi almadhhaba: 'abu hamid muhamad bin muhamad alghazali altuwsi, dar alsalami, alqahirati, 1417h.
  • tatwir almaeiz wal'aghnamu: min ealaa alraabit altaali:

https://www.elhawaregroup.com

  • 'iintaj wabaye altuyur almuhajanati: kitab fatawaa wastisharat mawqie al'iislam alyawma, alnaashir: mawqie al'iislam alyawma, min ealaa alraabit altaali: www.islamtoday.net
  • ma adrar tahjin alhayawanati? min ealaa alraabit altaali:

https://www.almrsal.com/post/1041640

  • alhayawanat alhajinat taerif wakhasayisuha: min ealaa alraabit altaali:

https://www.arb6.com

  • musueat wayakbidya alearabiat

https://ar.wikipedia.org/w/index.php.

  • alhandasat alwirathiat wa'atharuha fi alghidha' waldawa' fi mizan alsharieat al'iislamiati, du/ khalid bin eabd allah alsulayman, maqalat fi mawqie alfiqh al'iislamii.
  • http://iso-tec-demos.com/islamfiqh/dataentry/ar/node
  • mdunat alhayat albariyati: ealaa alraabit altaali:
  • http://wildlife-ar.blogspot.com/2011/12/cama.html
  • tahijin alhayawanati: ealaa alraabit altaali:

https://www.universe-magic.com/article/animals-hybrids_1824.html

  • altahjin aleaksi: ealaa alraabit altaali:

https://passel2.unl.edu/view/lesson/c55bd4193305/9

  • eamaliat altahjin fi alnabat waturuq tatawuriha: mustafaa eabd aljabaar salih, ealaa alraabit altaali:

https://www.uoanbar.edu.iq/DesertStudiesCenter/News_Details.php?ID=472

  • hal yumkin 'an yatima altahjin bayn albashar walhayawani? min ealaa alraabit altaali:

https://ar.quora.com

  • altahjin alwirathiu thawrat eilmiat qadimatun: min ealaa alraabit altaali:

https://www.elbalad.news/2429752

  • mumayzat waeuyub altahjin altaqlidii eind alhayawanati: min ealaa alraabit altaali:

https://www.almrsal.com/post/1039659

  • tahijin alhayawanat limuajahat 'adrar taghayur almunakh min ealaa alraabit altaali:

https://gate.ahram.org.eg/daily/News/204400/27/888813

  • almwsueat alhurat min ealaa alraabit altaali:

https://ar.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D8%BA%D9%84

  • tahijin alhayawanat limuajahat 'adrar taghayur almunakh min/ ealaa alraabit altaali:

https://gate.ahram.org.eg/daily/News/204400/27/888813