عُسْرُ مُفارقة مألوف المُكَلَّف وأثرُه في الأحكام الفقهية / The Difficulty of Deviating from the Familiarity of the Mukallaf and Its Impact on Jurisprudential Rulings

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

كلية الدراسات الإسلامية والعربية بدسوق - جامعة الأزهر

المستخلص

إن التيسير من الأصول المقررة في الشريعة الإسلامية؛ وبه تواترت نصوصُ القرآن والسنة؛ وهو ينقسم إلى: تيسير أصلي، وتيسير طارئ. والتيسير الأصليُّ صفةٌ عامةٌ للشريعة الإسلامية في أحكامها الأصلية؛ وأسباب ذلك التيسير كثيرة، مِنها: "عُسْرِ مفارقة مألوف المكلف" وهو سبب مهم لتناوله مظهراً من مظاهر جمال الشريعة، وهو رعايتها للأمور النفسية للمكلفين.
ويدور معنى "الإلف" حول: الأُنْس الناشئ عن طول الملازَمة، فهو يشير إلى شيء يشعر معه الإنسان بالراحة والاطمئنان، وهو يرتبط بالجانب العاطفي والنفسي لديه، بخلاف "المعتاد" فهو يشير إلى شيءٍ يحدث بشكل دوري حتى يصبح روتيناً يومياً، وهو يرتبط بالتصرفات من حيث تكرارها دون نظر إلى كونها محبوبة أو لا.
وقد تبيَّن بالأدلة من القرآن والسنة أن رعاية مألوف المكلف ما أمكن- أمر مقرر في الشريعة الإسلامية. وقد ظهر أثر ذلك في مسائل كثيرة؛ كوجوب مراعاة مألوف الزوجة الشريفة في الخادم والمسكن؛ واشتراط مِلك نفقة الإياب لوجوب الحج عند جمهور الفقهاء؛ وأحقية المكلَّف بمكانه المألوف في المسجد أو في السوق العام متى ما كان في ذلك مصلحة راجحة له، والتجاوز عن خروج المعتكف لقضاء حاجته في منزله المألوف له، وعدم تكليف بيع المسكن المألوف في الكفارة عند الشافعية؛ وإسقاط الحضانة عن بعض مستحقيها متى ما ترتب على القول بثبوتها نزع الطفل عن حاضِنِه الحالي الذي أصبح مألوفاً له، ومشروعية الجمع بين الصلاتين للمسافر، وتغريب الزاني غير المحصن في الحد. ويوصي الباحث بمزيد من الاهتمام بالدراسات الفقهية التي تُعنَى ببيان الجوانب النفسية والوجدانية للأحكام الشرعية.
 
Facilitation is one of the established principles in Islamic law; it is supported by numerous texts from the Quran and Sunnah. It is divided into: original facilitation and incidental facilitation. Original facilitation is a general characteristic of Islamic law in its original rulings; and the reasons for this facilitation are many, including: "the difficulty of parting from what the obligated person is accustomed to," which is an important reason for its consideration as a manifestation of the beauty of Islamic law, as it takes into account the psychological matters of the obligated individuals.
The meaning of "familiarity" revolves around the comfort that arises from prolonged association; it refers to something that makes a person feel at ease and secure, and it is linked to their emotional and psychological aspects. In contrast, "habit" refers to something that occurs periodically until it becomes a daily routine, and it is related to actions in terms of their repetition regardless of whether they are liked or not.
It has been established by evidence from the Quran and Sunnah that taking care of the familiar habits of the obligated person, as much as possible, is a prescribed matter in Islamic law. The impact of this has appeared in many issues; such as the obligation to consider the familiar surroundings of the noble wife in terms of servants and housing; the condition of owning the cost of the return trip for the obligation of Hajj according to the majority of jurists; the right of the obligated person to their familiar place in the mosque or the public market whenever it serves their interest; the allowance for the person in I'tikaf to leave for their familiar home to relieve themselves; the non-obligation to sell the familiar home in expiation according to the Shafi'i school; the annulment of custody for some of its rightful claimants whenever affirming it would result in the child being removed from their current custodian, who has become familiar to them; the permissibility of combining two prayers for the traveler; and the exile of the unmarried adulterer as a punishment.
The researcher recommends more attention to jurisprudential studies that address the psychological and emotional aspects of legal rulings.
The researcher recommends more attention to jurisprudential studies that address the psychological and emotional aspects of legal rulings.

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


  • القرآن الكريم
  • كتب التفسير وعلوم القرآن:
  • إرشاد العقل السليم إلى مزايا الكتاب الكريم، لأبي السعود العمادي، ط: دار إحياء التراث، بيروت.
  • البحر المديد، لابن عجيبة الحَسَني الفاسي، ط: دار الكتب العلمية، بيروت، الثانية، 2002م- 1423هـ.
  • تفسير المنار، للشيخ محمد رشيد رضا، ط: الهيئة المصرية العامة للكتاب، 1990م.
  • حاشية الشهاب على تفسير البيضاوي، لشهاب الدين أحمد بن محمد بن عمر الخفاجي المصري الحنفي، ط: دار صادر، بيروت.
  • الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل؛ لأبي القاسم، جار الله، محمود بن عمرو الزمخشري، ط: دار الكتاب العربي، بيروت، الثالثة، 1407هـ.
  • مفاتيح الغيب، لأبي عبد الله محمد بن عمر بن الحسن، فخر الدين الرازي (ت: 606هـ)، ط: دار إحياء التراث العربي، بيروت، الثالثة، 1420هـ.
  • نظم الدرر في تناسب الآيات والسور، لإبراهيم بن عمر بن حسن الرباط بن علي بن أبي بكر البقاعي (ت: 885هـ)، ط: دار الكتاب الإسلامي، القاهرة.
  • الوسيط في تفسير القرآن المجيد، للواحدي، النيسابوري، تحقيق: الشيخ عادل أحمد عبد الموجود، وآخرون، ط: دار الكتب العلمية، بيروت، لبنان، الأولى، 1415هـ - 1994م.
  • كتب الحديث الشريف وعلومه:
  • التَّحبير لإيضَاح مَعَاني التَّيسير، للأمير الصنعاني، تحقيق: محَمَّد حَلاق، ط: مَكتَبَةُ الرُّشد، الرياض، الأولى، 1433هـ - 2012م.
  • التلخيص الحبير في تخريج أحاديث الرافعي الكبير، للحافظ ابن حجر العسقلاني (ت 852هـ)، ط: دار المعرفة، بيروت، تح السيد عبد الله هاشم اليماني المدني.
  • التيسير بشرح الجامع الصغير، للمناوي، ط: مكتبة الإمام الشافعي، الرياض، الثالثة، 1408هـ - 1988م.
  • الجامع؛ للترمذي، ط: دار الغرب الإسلامي، بيروت، 1998م، تح: بشار عواد معروف.
  • حاشية السندي على سنن النسائي، ط: مكتب المطبوعات الإسلامية، حلب، الثانية، 1406هـ، 1986م، تح: عبد الفتاح أبو غدة.
  • دليل الفالحين لطرق رياض الصالحين، لابن عَلان البكري الشافعي (ت: 1057هـ)، ط: دار المعرفة، بيروت، لبنان، الرابعة، 1425هـ - 2004م.
  • السنن الكبرى، للإمام البيهقي، ط: مكتبة دار الباز، مكة المكرمة، 1414هـ، 1994م، تح: محمد عبد القادر عطا.
  • السنن، للإمام ابن ماجة، ط: دار الفكر، بيروت، تح: محمد فؤاد عبد الباقي.
  • السنن؛ لأبي داود، ط: دار الرسالة، الأولى، 1430هـ - 2009م، تح: شعيب الأرنؤوط، وآخرين.
  • شرح سنن ابن ماجه، الإعلام بسنته عليه السلام، لمغلطاي بن قليج البكجري، (ت: 762هـ)، تحقيق: كامل عويضة، ط: مكتبة نزار مصطفى الباز، المملكة العربية السعودية، الأولى، 1419هـ - 1999م.
  • شرح سنن أبي داود، للإمام بدر الدين العيني، تح: أبو المنذر خالد بن إبراهيم المصري، ط: مكتبة الرشد، الرياض، الأولى، 1420هـ -1999م.
  • شرح صحيح البخارى، لابن بطال (ت: 449هـ)، تحقيق: أبو تميم ياسر بن إبراهيم، ط: مكتبة الرشد، الرياض، الثانية، 1423هـ - 2003م.
  • صحيح البخاري، ط: دار ابن كثير، اليمامة، بيروت، الثالثة، 1407هـ، 1987م، تح: د/ مصطفى ديب البغا.
  • صحيح مسلم، ط: دار إحياء التراث العربي، بيروت، تح: محمد فؤاد عبد الباقي.
  • عمدة القاري شرح صحيح البخاري، لبدر الدين العينى، ط: دار إحياء التراث العربي، بيروت.
  • فتح الباري شرح صحيح البخاري، لابن رجب الحنبلي (ت: 795هـ)، تحقيق: محمود عبد المقصود، وآخرون، ط: مكتبة الغرباء الأثرية، المدينة النبوية، الأولى، 1417هـ - 1996م.
  • فتح الباري شرح صحيح البخاري، للإمام أحمد بن علي بن حجر العسقلاني، ط: دار المعرفة، بيروت، 1379هـ، ترقيم: محمد فؤاد عبد الباقي.
  • كشف المشكل من حديث الصحيحين، أبي الفرج بن الجوزي، تحقيق: علي حسين البواب، ط: دار الوطن، الرياض.
  • المجالس الوعظية في شرح أحاديث خير البرية -r- من صحيح الإمام البخاري، لشمس الدين محمد بن عمر بن أحمد السفيري الشافعي (ت: 956هـ)، تحقيق: أحمد فتحي عبد الرحمن، ط: دار الكتب العلمية، بيروت، لبنان، الأولى، 1425هـ - 2004م.
  • مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، للإمام علي بن أبي بكر الهيثمي ت 807هـ، ط: دار الريان، دار الكتاب العربي، القاهرة، بيروت، 1407 هـ.
  • المسند، للإمام أحمد بن حنبل، ط: مؤسسة الرسالة، الثانية، 1420هـ، 1999م، تح: شعيب الأرنؤوط وآخرون.
  • المعجم الأوسط، للطبراني، ط: دار الحرمين، القاهرة ، 1415هـ، تح: طارق بن عوض الله.
  • المنهاج شرح صحيح مسلم بن الحجاج، لأبي زكريا يحيى بن شرف النووي، ط: دار إحياء التراث العربي، بيروت، الثانية، 1392هـ.

 

  • كتب الفقه وأصوله وقواعده:
  • الإحكام في أصول الأحكام، لابن حزم الظاهري (ت: 456هـ)، تحقيق: الشيخ أحمد محمد شاكر، ط: دار الآفاق الجديدة، بيروت.
  • الإحكام في أصول الأحكام، لسيف الدين الآمدي (ت: 631هـ)، تحقيق: عبد الرزاق عفيفي، ط: المكتب الإسلامي، بيروت، لبنان.
  • أسنى المطالب في شرح روض الطالب، للشيخ زكريا الأنصاري، ط: دار الكتاب الإسلامي.
  • الأشباه والنظائر على مذهب أبي حنيفة النعمان، لابن نجيم، ط: دار الكتب العلمية، بيروت، الأولى، 1419هـ، 1999م، تح: الشيخ زكريا عميرات.
  • أصول السرخسي، للإمام أبي بكر محمد بن أحمد بن أبي سهل السرخسي، ت 490هـ، ط: دار المعرفة، بيروت، الأولى، 1418هـ، 1997م، تح: د/ رفيق العجم.
  • أصول الشاشي، لنظام الدين أبو علي أحمد بن محمد بن إسحاق الشاشي (ت: 344هـ)، ط: دار الكتاب العربي، بيروت.
  • إعانة الطالبين، للدمياطي، ط: دار الفكر، بيروت.
  • الإقناع في حل ألفاظ أبي شجاع، لشمس الدين، محمد بن أحمد الخطيب الشربيني الشافعي (ت: 977هـ)، ط: دار الفكر، بيروت.
  • البحر الرائق شرح كنز الدقائق، لابن نجيم، ط: دار الكتاب الإسلامي، الثانية.
  • بداية المجتهد ونهاية المقتصد، للقاضي أبي الوليد محمد بن أحمد بن رشد القرطبي، الشهير بـ " ابن رشد الحفيد"، ط: دار الفكر، بيروت، 1419هـ، 1989م.
  • بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع، للكاساني، ط: دار الكتاب العربي، بيروت، 1982هـ.
  • بلغة السالك لأقرب المسالك المعروف بحاشية الصاوي على الشرح الصغير، لأبي العباس أحمد بن محمد الخلوتي، الشهير بالصاوي المالكي (ت: 1241هـ)، ط: دار المعارف.
  • البناية شرح الهداية، للعيني، ط: دار الكتب العلمية، بيروت، الأولى، 1420هـ - 2000م.
  • بيان المختصر شرح مختصر ابن الحاجب، لشمس الدين الأصفهاني (ت: 749هـ)، تحقيق: محمد مظهر بقا، ط: دار المدني، السعودية، الأولى، 1406هـ - 1986م.
  • البيان والتحصيل، لابن رشد، ط: دار الغرب الإسلامي، بيروت، لبنان، الثانية، 1408هـ - 1988م، تح: د. محمد حجي وآخرون.
  • البيان، للعمراني، ط: دار المنهاج، جدة، الأولى، 1421هـ- 2000م، تح: قاسم النوري.
  • التاج والإكليل لمختصر خليل، للعبدري، ط: دار الفكر، بيروت، 1398هـ.
  • تحفة المحتاج في شرح المنهاج، لابن حجر الهيتمي، ط: المكتبة التجارية الكبرى، مصر.
  • التمهيد لما في الموطأ من المعاني والأسانيد، للإمام أبي عمر يوسف بن عبد الله بن عبد البر النمري، (ت: 463هـ)، ط: وزارة عموم الأوقاف والشؤون الإسلامية، المغرب، 1387هـ، تح: مصطفى بن أحمد العلوي، محمد عبد الكبير البكري.
  • التهذيب في اختصار المدونة، لأبي سعيد خلف بن أبي القاسم القيرواني البراذعي، تحقيق: أحمد فريد المزيدي، بدون.
  • الثمر الداني شرح رسالة ابن أبي زيد القيرواني؛ لصالح بن عبد السميع الآبي الأزهري، ط: المكتبة الثقافية، بيروت.
  • الجوهرة النيرة، لأبي بكر بن علي بن محمد الحدادي العبادي الزَّبِيدِيّ اليمني الحنفي (ت: 800هـ)، ط: المطبعة الخيرية، الأولى، 1322هـ.0
  • حاشية البجيرمي على شرح منهج الطلاب، للبجيرمي، ط: المكتبة الإسلامية، ديار بكر، تركيا.
  • حاشية الدسوقي على الشرح الكبير، للشيخ الدسوقي، ط: دار الفكر، بيروت، تح: محمد عليش.
  • حاشية العدوي، للشيخ علي الصعيدي العدوي المالكي، ط: دار الفكر، بيروت، 1412هـ، تح: يوسف الشيخ محمد البقاعي.
  • حاشية عميرة، ط: دار الفكر، بيروت، 1419هـ - 1998م، تح: مكتب البحوث والدراسات.
  • الحاوي الكبير، للماوردي، ط: دار الكتب العلمية، الأولى 1414هـ - 1994م.
  • حجة الله البالغة، للشاه ولي الله الدهلوي، (ت: 1176هـ)، تحقيق: السيد سابق، ط: دار الجيل، بيروت، لبنان، الأولى، 1426هـ - 2005م.
  • درر الحكام شرح غرر الأحكام، لمحمد بن فراموز بن علي الشهير بمنلا خسرو، (ت: 885هـ)، ط: دار إحياء الكتب العربية، بدون.
  • الذخيرة، للقرافي، ط: دار الغرب الإسلامي، بيروت، الأولى، 1994م.
  • رد المحتار على الدر لمختار، لابن عابدين، ط: دار الفكر، بيروت، لبنان.
  • رسائل ابن حزم الأندلسي، تحقيق: إحسان عباس، ط: المؤسسة العربية للدراسات والنشر، بيروت، الأولى، 1980م.
  • روضة الطالبين، للإمام النووي، ط: المكتب الإسلامي، بيروت، دمشق، الثالثة، 1412هـ - 1991م، تح: زهير الشاويش.
  • شرح ابن ناجي التنوخي على متن الرسالة لابن أبي زيد القيرواني، لقاسم بن عيسى بن ناجي التنوخي القيرواني (ت: 837هـ)، تحقيق: أحمد فريد المزيدي، ط: دار الكتب العلمية، بيروت، لبنان، الأولى، 1428هـ - 2007م.
  • شرح الزُّرقاني على مختصر خليل، لعبد الباقي بن يوسف بن أحمد الزرقاني المصري (ت: 1099هـ)، ط: دار الكتب العلمية، بيروت، لبنان، الأولى، 1422هـ - 2002م، تح: عبد السلام محمد أمين.
  • شرح الزركشي على مختصر الخرقي، لمحمد بن عبد الله الزركشي المصري الحنبلي، ت: 772هـ، ط: دار العبيكان، الأولى، 1413 هـ.
  • الشرح الكبير، للدردير، ط: دار الفكر.
  • شرح مختصر خليل، للخرشي، ط: دار الفكر، بيروت.
  • شرح منتهى الإرادات، للبهوتي، ط: عالم الكتب، بيروت، 1996م.
  • العناية شرح الهداية، للبابرتي، ط: دار الفكر، بيروت.
  • غاية البيان شرح زبد ابن رسلان، لشهاب الدين الرملي (ت: 1004هـ)، ط: دار المعرفة، بيروت.
  • الغرر البهية في شرح البهجة الوردية، لزكريا بن محمد بن أحمد بن زكريا الأنصاري، (ت: 926هـ) ط: المطبعة الميمنية، بدون طبعة وبدون تاريخ.
  • فتح العزيز، للرافعي، ط: دار الفكر، بيروت، لبنان، بدون.
  • فتوحات الوهاب بتوضيح شرح منهج الطلاب المعروف بحاشية الجمل، لسليمان بن عمر بن منصور العجيلي الأزهري، المعروف بالجمل (ت: 1204هـ)، ط: دار الفكر، بدون تاريخ.
  • الفروع، لابن مفلح، ط: مؤسسة الرسالة، الأولى، 1424هـ - 2003م.
  • الفواكه الدواني، للنفراوي، ط: مكتبة الثقافة الدينية، تح: رضا فرحات.
  • القواعد الفقهية على المذاهب الأربعة، للدكتور / محمد الزحيلي، ط: مجلس النشر العلمي، جامعة الكويت، الثانية، 2004م.
  • الكافي في فقه ابن حنبل، للإمام ابن قدامة المقدسي، ط: المكتب الإسلامي، بيروت.
  • كشاف القناع عن متن الإقناع، للبهوتي، ط: دار الكتب العلمية، بيروت، لبنان.
  • كشف الأسرار عن أصول البزدوي، لعبد العزيز البخاري، ط: دار الكتب العلمية، بيروت، 1418هـ - 1997م، تح: عبد الله محمود محمد عمر.
  • كفاية الأخيار في حل غاية الاختصار، للإمام تقي الدين الحصني، ط: دار الخير، دمشق، الأولى، 1994م، تح: علي عبد الحميد، محمد وهبي سليمان.
  • كفاية الطالب الرباني لرسالة أبي زيد القيرواني، لأبي الحسن المالكي، تح: يوسف الشيخ محمد البقاعي، ط: دار الفكر، 1412هـ.
  • كفاية النبيه في شرح التنبيه، لابن الرفعة (ت: 710هـ)، تح: مجدي محمد سرور باسلوم، ط: دار الكتب العلمية، الأولى، م 2009.
  • المبدع شرح المقنع، لابن مفلح، ط: دار عالم الكتب، الرياض، 1423هـ - 2003م.
  • المبسوط، للسرخسي، ط: دار المعرفة، بيروت، لبنان.
  • مجمع الأنهر في شرح ملتقى الأبحر، لداماد افندي، ط: دار الكتب العلمية، بيروت، الأولى، 1418هـ، 1998م، تح: خليل عمران المنصور.
  • المجموع شرح المهذب، للنووي، ط: دار الفكر.
  • المدخل إلى مذهب الإمام أحمد بن حنبل، لابن بدران (ت: 1346هـ)، تحقيق: د.عبد الله بن عبد المحسن التركي،ط: مؤسسة الرسالة، بيروت، الثانية، 1401هـ.
  • مذكرة في أصول الفقه، لمحمد الأمين الشنقيطي (ت: 1393هـ)، ط: مكتبة العلوم والحكم، المدينة المنورة، الخامسة، 2001م.
  • المستصفى، للإمام أبي حامد محمد بن محمد الغزالي الطوسي (ت: 505هـ)، ط: دار الكتب العلمية، الأولى، 1993م، تح: محمد عبد السلام عبد الشافي.
  • مطالب أولي النهى، للشيخ مصطفى السيوطي الرحيباني، ط: المكتب الإسلامي، دمشق، 1961م.
  • المعتمد في أصول الفقه، لأبي الحسين البَصْري المعتزلي (ت: 436هـ)، تحقيق: خليل الميس، ط: دار الكتب العلمية، بيروت، الأولى، 1403هـ.
  • مغني المحتاج، للخطيب الشربيني، ط: دار الكتب العلمية، الأولى، 1415هـ - 1994م.
  • المغني، لابن قدامة، ط: دار الفكر، بيروت، الأولى ، 1405هـ.
  • الممتع في القواعد الفقهية، د. مسلم الدوسري، ط: دار زدني، السعودية، الأولى، 2007م.
  • منَاهِجُ التَّحصِيلِ ونتائج لطائف التَّأْوِيل في شَرحِ المدَوَّنة وحَلِّ مُشكِلاتها، لأبي الحسن علي بن سعيد الرجراجي (ت: بعد 633هـ)، تح: أبو الفضل الدّميَاطي - أحمد بن عليّ، ط: دار ابن حزم، الأولى، 1428هـ - 2007م.
  • منح الجليل شرح مختصر خليل، للشيخ عليش، ط: دار الفكر، بيروت.
  • الموافقات، لأبي إسحاق الشاطبي، تح: أبو عبيدة مشهور بن حسن آل سلمان، ط: دار ابن عفان، الأولى 1417هـ/ 1997م.
  • مواهب الجليل شرح مختصر خليل، للحطاب، ط: دار عالم الكتب، 1423هـ - 2003م.
  • الموسوعة الفقهية الكويتية، ط: وزارة الأوقاف والشئون الإسلامية، الكويت.
  • النجم الوهاج في شرح المنهاج، للدميري، ط: دار المنهاج، جدة، الأولى، 1425هـ - 2004م.
  • نهاية المحتاج، للإمام شمس الدين الرملي، ط: دار الفكر، بيروت، 1404هـ - 1984م.
  • نهاية المطلب، لإمام الحرمين الجويني، ط: دار المنهاج، الأولى، 1428هـ، تح: أ.د/ عبد العظيم الديب.
  • النهر الفائق، سراج الدين عمر بن إبراهيم بن نجيم الحنفي (ت 1005هـ) ط: دار الكتب العلمية، الأولى،2002م، تح: أحمد عزو عناية.
  • نَيْلُ المَآرِب بشَرح دَلِيلُ الطَّالِب، لعبد القادر بن عمر بن عبد القادر الشَّيْبَاني (ت: 1135هـ)، تح: الدكتور/ محمد سُليمان عبد الله الأشقر، ط: مكتبة الفلاح، الكويت، الأولى، 1403هـ - 1983م.
  • الهداية شرح بداية المبتدي، لشيخ الإسلام، برهان الدين، علي بن أبي بكر المرغيناني ت593 هـ، ط: دار الفكر، بيروت.
  • الوسيط، للغزالي، ط: دار السلام، القاهرة، 1417هـ، تح: محمد محمد تامر.
  • كتب اللغة والمعاجم والغريب والمصطلحات:
  • تاج العروس من جواهر القاموس، للزبيدي، ط: دار الهداية.
  • التعاريف، للمناوي، ط: دار الفكر المعاصر، دار الفكر، بيروت, دمشق، الأولى ، 1410هـ.
  • التعريفات الفقهية، لمحمد عميم الإحسان المجددي البركتي، ط: دار الكتب العلمية، الأولى، 1424هـ - 2003م.
  • تهذيب اللغة، للأزهري، ط: دار إحياء التراث العربي، بيروت، الأولى، 2001م، تح: محمد عوض مرعب.
  • جمهرة اللغة، لابن دريد، ط: دار العلم للملايين، بيروت، الأولى، 1987م، تح: رمزي منير بعلبكي.
  • القاموس المحيط، للفيروز آبادي، ط: مصطفى البابي الحلبي، مصر، الثانية، 1371هـ - 1952م.
  • لسان العرب، لابن منظور، ط: دار صادر، بيروت، الأولى.
  • المحكم والمحيط الأعظم، لأبي الحسن علي بن إسماعيل بن سيده المرسي، ط: دار الكتب العلمية، بيروت، الأولى، 2000م، تح: عبد الحميد هنداوي.
  • مختار الصحاح، لزين الدين أبي عبد الله محمد بن أبي بكر بن عبد القادر الحنفي الرازي (ت: 666هـ)، ط: المكتبة العصرية - الدار النموذجية، بيروت صيدا، الخامسة، 1420هـ، تح: يوسف الشيخ محمد.
  • المصباح المنير، للفيومي، ط: المكتبة العلمية، بيروت.
  • المعجم الوسيط، مجمع اللغة العربية، ط: دار الدعوة.

 

# # #

 

References:

 

1- alquran alkarim

2- kutub altafsir waeulum alquran:

  • 'iirshad aleaql alsalim 'iilaa mazaya alkitaab alkarim, li'abi alsueud aleimadii, ta: dar 'iihya' altarathi, bayrut.
  • albahr almadidi, liabn eajibat alhasany alfasi, ta: dar alkutub aleilmiati, bayrut, althaaniati, 2002m- 1423hi.
  • tafsir almanari, lilshaykh muhamad rashid rida, ta: alhayyat almisriat aleamat lilkitabi, 1990m.
  • hashiat alshihab ealaa tafsir albaydawi, lishihab aldiyn 'ahmad bin muhamad bin eumar alkhafaji almisrii alhanafii, t: dar sadir, birut.
  • alkashaf ean haqayiq ghawamid altanzili; li'abi alqasami, jar allah, mahmud bin eamrw alzumakhshari, ta: dar alkitaab alearabii, bayrut, althaalithati, 1407h.
  • mafatih alghib, li'abi eabd allh muhamad bin eumar bin alhasani, fakhr aldiyn alraazi (t: 606hi), ta: dar 'iihya' alturath alearabi, bayrut, althaalithati, 1420h.
  • nuzum aldarar fi tanasub alayat walsuwr, li'iibrahim bin eumar bin hasan alribat bin ealii bin 'abi bakr albiqaeii (t: 885hi), ta: dar alkitaab al'iislami, alqahirati.
  • alwsit fi tafsir alquran almajid, lilwahidi, alniysaburi, tahqiqa: alshaykh eadil 'ahmad eabd almawjudu, wakhrun, ta: dar alkutub aleilmiati, bayrut, lubnan, al'uwlaa, 1415h - 1994m.

3- kutub alhadith alsharif waeulumihi:

  • alttahbyr l'iydah maeany alttaysyr, lil'amir alsaneani, tahqiqu: mhammad halaq, ta: maktabat alrrushd, alrayad, al'uwlaa, 1433h - 2012m.
  • altalkhis alhabir fi takhrij 'ahadith alraafieii alkabiri, lilhafiz aibn hajar aleasqalani (t 852h), ta: dar almaerifati, bayrut, tih alsayid eabd allah hashim alyamani almadani.
  • altaysir bisharh aljamie alsaghiri, lilmanawi, ta: maktabat al'iimam alshaafieayi, alriyad, althaalithati, 1408h - 1988m.
  • aljamiei; liltirmidhi, ta: dar algharb al'iislamii, bayrut, 1998m, taha: bashaar eawaad maerufun.
  • hashiat alsindii ealaa sunan alnasayiy, ta: maktab almatbueat al'iislamiati, halb, althaaniati, 1406hi, 1986m, tah: eabd alfataah 'abu ghuda.
  • dalil alfalhin lituruq riad alsaalihina, liabn ealan albakrii alshaafieii (tt: 1057hi), t: dar almaerifati, bayrut, lubnan, alraabieati, 1425h - 2004m.
  • alsunan alkubraa, lil'iimam albayhaqi, ta: maktabat dar albazi, makat almukaramati, 1414hi, 1994m, taha: muhamad eabd alqadir eata.
  • alsnan, lil'iimam abn majat, ta: dar alfikri, bayrut, taha: muhamad fuad eabd albaqi.
  • alsnan; li'abi dawud, ta: dar alrisalati, al'uwlaa, 1430h - 2009m, taha: shueayb al'arnuuwt, wakhrin.
  • sharah sunan abn majah, al'iielam bisanatih ealayh alsalamu, limughaltay bn qalij albikjri, (t: 762ha), tahqiqu: kamil euaydat, ta: maktabat nizar mustafaa albazi, almamlakat alearabiat alsaeudiat, al'uwlaa, 1419h - 1999m.
  • sharah sunan 'abi dawud, lil'iimam badr aldiyn aleayni, taha: 'abu almundhir khalid bin 'iibrahim almasriu, ta: maktabat alrushdi, alrayad, al'uwlaa, 1420h -1999m.
  • sharah sahih albukharaa, liabn bataal (t: 449ha), tahqiqu: 'abu tamim yasir bn 'iibrahima, ta: maktabat alrushdi, alrayad, althaaniati, 1423h - 2003m.
  • shih albukharii, ta: dar abn kathir, alyamamati, bayrut, althaalithati, 1407hi, 1987m, tahi: du/ mustafaa dib albugha.
  • shih muslma, ta: dar 'iihya' alturath alearabia, bayrut, taha: muhamad fuad eabd albaqi.
  • eumdat alqariy sharh sahih albukhari, libadr aldiyn aleaynaa, ta: dar 'iihya' alturath alearabi, bayrut.
  • fath albari sharh sahih albukharii, liabn rajab alhanbalii (t: 795hi), tahqiqu: mahmud eabd almaqsudi, wakhrun, ta: maktabat alghuraba' al'athariati, almadinat alnabawiati, al'uwlaa, 1417h - 1996m.
  • fatah albari sharh sahih albukharii, lil'iimam 'ahmad bin ealiin bin hajar aleasqalani, ta: dar almaerifati, bayrut, 1379hi, tarqima: muhamad fuad eabd albaqi.
  • kashaf almushkil min hadith alsahihayni, 'abi alfaraj bin aljawzi, tahqiqa: eali husayn albawabi, ta: dar alwatan, alriyad.
  • almajalis alwaeziat fi sharh 'ahadith khayr albariyat -- min sahih al'iimam albukhari, lishams aldiyn muhamad bin eumar bin 'ahmad alsufayrii alshaafieii (t: 956h), tahqiqu: 'ahmad fathi eabd alrahman, ta: dar alkutub aleilmiati, bayrut, lubnan, al'uwlaa, 1425h - 2004m.
  • majmae alzawayid wamanbae alfawayidi, lil'iimam eali bin 'abi bakr alhaythamii t 807hi, ta: dar alrayan, dar alkitaab alearabii, alqahirati, bayrut, 1407 h.
  • almusandi, lil'iimam 'ahmad bin hanbal, ta: muasasat alrisalati, althaaniati, 1420hi, 1999m, taha: shueayb al'arnawuwt wakhrun.
  • almuejam al'awsata, liltabarani, ti: dar alharmayni, alqahirat , 1415hi, taha: tariq bin eawad allah.
  • alminhaj sharh sahih muslim bin alhajaji, li'abi zakariaa yahyaa bin sharaf alnawawii, ta: dar 'iihya' alturath alearabi, bayrut, althaaniati, 1392h.

4- kutub alfiqh wa'usulihi waqawaeidihi:

  • al'iihkam fi 'usul al'ahkami, liabn hazm alzaahiri (t: 456hi), tahqiqa: alshaykh 'ahmad muhamad shakir, ta: dar alafaq aljadidati, bayrut.
  • al'iihkam fi 'usul al'ahkami, lisayf aldiyn alamdi (t: 631h), tahqiqu: eabd alrazaaq eafifi, ta: almaktab al'iislamii, bayrut, lubnan.
  • 'asnaa almatalib fi sharh rawd altaalib, lilshaykh zakariaa al'ansari, ta: dar alkitaab al'iislamii.
  • al'ashbah walnazayir ealaa madhhab 'abi hanifat alnueman, liabn najim, ta: dar alkutub aleilmiati, bayrut, al'uwlaa, 1419hi, 1999m, taha: alshaykh zakaria eumirat.
  • 'usul alsarkhisi, lil'iimam 'abi bakr muhamad bin 'ahmad bin 'abi sahl alsarakhisi, t 490hi, ta: dar almaerifati, bayrut, al'uwlaa, 1418hi, 1997m, taha: da/ rafiq aleajam.
  • 'usul alshaashi, linizam aldiyn 'abu eali 'ahmad bin muhamad bin 'iishaq alshaashi (t: 344hi), ta: dar alkutaab alearabi, bayrut.
  • 'iieanat altaalibina, lildimyati, ta: dar alfikri, bayrut.
  • al'iiqnae fi hali 'alfaz 'abi shujae, lishams aldiyni, muhamad bin 'ahmad alkhatib alshirbinii alshaafieii (t: 977hi), ta: dar alfikri, bayrut.
  • albahr alraayiq sharh kanz aldaqayiqi, liabn najim, ta: dar alkitaab al'iislamii, althaaniati.
  • bidayat almujtahid wanihayat almuqtasid, lilqadi 'abi alwalid muhamad bin 'ahmad bin rushd alqurtabii, alshahir bi " abn rushd alhafidi", ta: dar alfikri, bayrut, 1419hi, 1989m.
  • badayie alsanayie fi tartib alsharayiei, lilkasani, ta: dar alkitaab alearabii, bayrut, 1982hi.
  • blughat alsaalik li'aqrab almasalik almaeruf bihashiat alsaawi ealaa alsharh alsaghiri, li'abi aleabaas 'ahmad bin muhamad alkhulwti, alshahir bialsaawi almaliki (t: 1241hi), ta: dar almaearifi.
  • albinayat sharh alhidayati, lileaynii, ta: dar alkutub aleilmiati, bayrut, al'uwlaa, 1420h - 2000m.
  • byan almukhtasar sharh mukhtasar abn alhajibi, lishams aldiyn al'asfahanii (t: 749hi), tahqiqu: muhamad mazhar biqa, ta: dar almadani, alsueudiati, al'uwlaa, 1406h - 1986m.
  • alibayan waltahsilu, liabn rushda, ta: dar algharb al'iislamii, bayrut, lubnan, althaaniati, 1408h - 1988m, tahi: du. muhamad hijiy wakhrun.
  • albian, lileumrani, ta: dar alminhaji, jidata, al'uwlaa, 1421hi- 2000m, taha: qasim alnuwri.
  • altaj wal'iiklil limukhtasar khalil, lileabdari, ti: dar alfikri, birut, 1398hi.
  • tuhifat almuhtaj fi sharh alminhaji, liabn hajar alhitmi, ta: almaktabat altijariat alkubraa, masr.
  • altamhid lima fi almuataa min almaeani wal'asanidu, lil'iimam 'abi eumar yusif bin eabd allah bin eabd albiri alnamri, (t: 463hi), ta: wizarat eumum al'awqaf walshuwuwn al'iislamiati, almaghribi, 1387hi, taha: mustafaa bin 'ahmad alealawi, muhamad eabd alkabir albakri.
  • altahdhib fi aikhtisar almudawanati, li'abi saeid khalaf bin 'abi alqasim alqayrawanii albaradhieii, tahqiqu: 'ahmad farid almazidi, bidun.
  • althamar aldaani sharh risalat aibn 'abi zayd alqayrawani; lisalih bin eabd alsamie alabi al'azhari, ta: almaktabat althaqafiati, bayrut.
  • aljawharat alnayrat, li'abi bakr bin ealii bin muhamad alhadaadii aleabaadii alzzabidi alyamanii alhanafii (ta: 800ha), ta: almatbaeat alkhayriati, al'uwlaa, 1322h.0
  • hashiat albijiarmi ealaa sharh manhaj altulaabi, lilbijirmi, ta: almaktabat al'iislamiati, diar bakr, turkia.
  • hashiat aldasuqi ealaa alsharh alkabiri, lilshaykh aldasuqii, t: dar alfikri, bayrut, taha: muhamad ealish.
  • hashiat aleadwi, lilshaykh eali alsaeidi aleadawii almaliki, t: dar alfikri, bayrut, 1412h, tah: yusif alshaykh muhamad albiqaei.
  • hashiat eumayratu, ta: dar alfikri, bayrut, 1419h - 1998m, taha: maktab albuhuth waldirasati.
  • alhawi alkabiri, lilmawirdi, ta: dar alkutub aleilmiati, al'uwlaa 1414h - 1994m.
  • hajat allah albalighatu, lilshaah waliu allh aldahlawii, (t: 1176ha), tahqiqu: alsayid sabiqi, t: dar aljili, birut, lubnan, al'uwlaa, 1426h - 2005m.
  • darar alhukaam sharh gharr al'ahkami, limuhamad bin framuz bn ealiin alshahir bimanala khasru, (t: 885ha), ta: dar 'iihya' alkutub alearabiati, biduni.
  • aldhakhirati, lilqarafi, ta: dar algharb al'iislamii, bayrut, al'uwlaa, 1994m.
  • rad almuhtar ealaa aldiri limukhtari, liabn eabdin, ti: dar alfikri, bayrut, lubnan.
  • rasayil aibn hazam al'andalsi, tahqiqu: 'iihsan eabaas, ta: almuasasat alearabiat lildirasat walnushri, bayrut, al'uwlaa, 1980m.
  • rudat altaalibina, lil'iimam alnawawii, ta: almaktab al'iislamii, bayrut, dimashqa, althaalithati, 1412h - 1991m, taha: zuhayr alshaawish.
  • sharah aibn naji altanukhii ealaa matn alrisalat liaibn 'abi zayd alqayrawani, liqasim bin eisaa bin naji altanukhii alqayrawanii (t: 837hi), tahqiqu: 'ahmad farid almazidi, ta: dar alkutub aleilmiati, bayrut, lubnan, al'uwlaa, 1428h - 2007m.
  • sharah alzzurqany ealaa mukhtasar khalil, lieabd albaqi bin yusif bin 'ahmad alzarqanii almisrii (t: 1099hi), ta: dar alkutub aleilmiati, bayrut, lubnan, al'uwlaa, 1422h - 2002m, tah: eabd alsalam muhamad 'amin.
  • sharah alzarkashiu ealaa mukhtasar alkharqi, limuhamad bin eabd allah alzarkashii almisrii alhanbali, ti: 772hi, ta: dar aleabikan, al'uwlaa, 1413 hi.
  • alsharh alkabira, lildardir, ta: dar alfikri.
  • sharh mukhtasar khalil, lilkharshi, ta: dar alfikri, bayrut.
  • sharah muntahaa al'iiradat, lilbuhuti, ta: ealim alkutab, birut, 1996m.
  • aleinayat sharh alhidayati, lilbabirti, ta: dar alfikri, bayrut.
  • ghayat albayan sharh zabd abn raslan, lishihab aldiyn alramlii (t: 1004hi), ta: dar almaerifati, bayrut.
  • algharar albahiat fi sharh albahjat alwardiati, lizakaria bin muhamad bin 'ahmad bin zakariaa al'ansari, (t: 926hi) ta: almatbaeat almimaniati, bidun tabeat wabidun tarikhi.
  • fath aleaziza, lilraafiei, ta: dar alfikri, birut, lubnan, bidun.
  • futuhat alwahaab bitawdih sharh manhaj altulaab almaeruf bihashiat aljumla, lisulayman bin eumar bin mansur aleajilii al'azhari, almaeruf bialjamal (t: 1204hi), ta: dar alfikri, bidun tarikhi.
  • alfuruea, liabn muflihi, ta: muasasat alrisalati, al'uwlaa, 1424h - 2003m.
  • alfawakih aldawani, lilnafrawi, ta: maktabat althaqafat aldiyniati, taha: rida farahati.
  • alqawaeid alfiqhiat ealaa almadhahib al'arbaeati, lilduktur / muhamad alzuhayli, ta: majlis alnashr aleilmi, jamieat alkuayt, althaaniati, 2004m.
  • alkafi fi fiqh abn hanbal, lil'iimam abn qudamat almaqdisi, ta: almaktab al'iislamia, bayrut.
  • kshaf alqinae ean matn al'iiqnaei, lilbuhuti, ta: dar alkutub aleilmiati, bayrut, lubnan.
  • kashf al'asrar ean 'usul albizdiwi, lieabd aleaziz albukharia, ta: dar alkutub aleilmiati, bayrut, 1418h - 1997m, taha: eabd allah mahmud muhamad eumr.
  • kifayat al'akhyar fi hali ghayat aliakhtisari, lil'iimam taqi aldiyn alhisni, ta: dar alkhayri, dimashqa, al'uwlaa, 1994m, tah: eali eabd alhamid, muhamad wahbi sulayman.
  • kifayat altaalib alrabaanii lirisalat 'abi zayd alqayrawani, li'abi alhasan almaliki, tahi: yusif alshaykh muhamad albiqaei, ta: dar alfikri, 1412hi.
  • kifayat alnabih fi sharh altanbihi, liabn alrafea (t: 710hi), taha: majdi muhamad surur baslum, ta: dar alkutub aleilmiati, al'uwlaa, m 2009.
  • almubdie sharh almuqanaei, liabn muflihi, ta: dar ealam alkutubu, alrayad, 1423h - 2003mi.
  • almabsuta, lilsarukhisi, ta: dar almaerifati, bayrut, lubnan.
  • majmae al'anhur fi sharh multaqaa al'ubhar, lidamad afindi, ta: dar alkutub aleilmiati, bayrut, al'uwlaa, 1418hi, 1998m, taha: khalil eimran almansur.
  • almajmue sharh almuhadhabi, lilnawawii, ta: dar alfikri.
  • almadkhal 'iilaa madhhab al'iimam 'ahmad bin hanbal, liabn badran (t: 1346hi), tahqiqu: da.eabd allah bin eabd almuhsin altarki,ta: muasasat alrisalati, bayrut, althaaniati, 1401h.
  • mudhakirat fi 'usul alfiqah, limuhamad al'amin alshanqitii (t: 1393hi), ta: maktabat aleulum walhikmi, almadinat almunawarati, alkhamisati, 2001m.
  • almustasfaa, lil'iimam 'abi hamid muhamad bin muhamad alghazalii altuwsii (t: 505hi), ta: dar alkutub aleilmiati, al'uwlaa, 1993m, taha: muhamad eabd alsalam eabd alshaafi.
  • matalib 'uwli alnuhaa, lilshaykh mustafaa alsuyuti alrahibani, ta: almaktab al'iislamii, dimashqa, 1961m.
  • almuetamad fi 'usul alfiqah, li'abi alhusayn albasry almuetazilii (t: 436hi), tahqiqu: khalil almis, ta: dar alkutub aleilmiati, bayrut, al'uwlaa, 1403hi.
  • mighniy almuhtaji, lilkhatib alshirbini, ta: dar alkutub aleilmiati, al'uwlaa, 1415h - 1994m.
  • almighni, liabn qadamati, ta: dar alfikri, bayrut, al'uwlaa , 1405hi.
  • almumtae fi alqawaeid alfiqhiati, du. muslim aldawsari, ta: dar zidni, alsueudiati, al'uwlaa, 2007m.
  • mnahij alttahsil wanatayij litayif alttawil fi sharh almdawwant whall mushkilatha, li'abi alhasan eali bin saeid alrajrajii (t: baed 633h), taha: 'abu alfadl alddmyaty - 'ahmad bin ely, ta: dar aibn hazma, al'uwlaa, 1428h - 2007m.
  • manah aljalil sharh mukhtasar khalil, lilshaykh ealish, ta: dar alfikri, bayrut.
  • almuafaqati, li'abi 'iishaq alshaatibi, taha: 'abu eubaydat mashhur bin hasan al salman, ta: dar abn eafan, al'uwlaa hi/ 1997m.
  • mawahib aljalil sharh mukhtasar khalil, lilhutabi, ta: dar ealam alkutub, 1423h - 2003m.
  • almawsueat alfiqhiat alkuaytiati, ta: wizarat al'awqaf walshuyuwn al'iislamiati, alkuayti.
  • alnajm alwahaj fi sharh alminhaji, lildimiri, ta: dar alminhaji, jidat, al'uwlaa, 1425h - 2004m.
  • nihayat almuhtaji, lil'iimam shams aldiyn alramli, ta: dar alfikri, bayrut, 1404h - 1984m.
  • nihayat almatlab, li'iimam alharamayn aljuayni, ta: dar alminhaji, al'uwlaa, 1428hi, taha: 'a.d/ eabd aleazim aldiyb.
  • alnahr alfayiqi, siraj aldiyn eumar bin 'iibrahim bin najim alhanafii (t 1005hi) ta: dar alkutub aleilmiati, al'uwlaa,2002m, taha: 'ahmad eazw einayt.
  • nayl almarib bsharh dalil alttalib, lieabd alqadir bin eumar bin eabd alqadir alshshaybany (t: 1135h), tahi: alduktur/ muhamad sulyman eabd allah al'ashqur, ta: maktabat alfalahi, alkuayt, al'uwlaa, 1403h - 1983m.
  • alhidayat sharh bidayat almubtadi, lishaykh al'iislami, burhan aldiyn, ealii bin 'abi bakr almarghinani ta593 ha, ta: dar alfikri, bayrut.
  • alusit, lilghazalii, ta: dar alsalami, alqahirati, 1417hi, taha: muhamad muhamad tamir.

5- kutub allugha walmaeajim walgharib walmustalahat:

  • taj alearus min jawahir alqamusa, lilzubidi, ta: dar alhidayati.
  • altaearifi, lilmanawi, ta: dar alfikr almueasiri, dar alfikri, bayrut, dimashqa, al'uwlaa , 1410hi.
  • altaerifat alfiqhiatu, limuhamad eamim al'iihsan almujadadiu albarikati, ta: dar alkutub aleilmiati, al'uwlaa, 1424h - 2003m.
  • tahadhib allughati, lil'azhari, ta: dar 'iihya' alturath alearabi, bayrut, al'uwlaa, 2001m, taha: muhamad eawad mureib.
  • jamharat allughati, liabn diridi, ti: dar aleilm lilmalayini, bayrut, al'uwlaa, 1987m, taha: ramzi munir baelabaki.
  • alqamus almuhita, lilfayruz abadi, ta: mustafaa albabi alhalbi, masr, althaaniati, 1371h - 1952m.
  • lisan alearibi, liabn manzuri, ta: dar sadir, bayrut, al'uwlaa.
  • almuhkam walmuhit al'aezamu, li'abi alhasan ealii bin 'iismaeil bin sayidih almarsi, ta: dar alkutub aleilmiati, bayrut, al'uwlaa, 2000m, tah: eabd alhamid handawi.
  • mukhtar alsahahi, lizayn aldiyn 'abi eabd allah muhamad bin 'abi bakr bin eabd alqadir alhanafii alraazi (t: 666h), ta: almaktabat aleasriat - aldaar alnamudhajiata, bayrut - sayda, alkhamisat, 1420h, tah: yusif alshaykh muhamad.
  • almisbah almuniri, lilfayuwmi, ta: almaktabat aleilmiati, bayrut.
  • almuejam alwasiti, majmae allughat alearabiati, ta: dar aldaewati.