التَّسويق الإلكتروني عَبرَ وسَائِل التَّواصُل الاجتماعي الأفلييت ماركيتنج أنموذجًا "دِرَاسَةٌ فِقْهِيَّةٌ مُقَارَنَة" / E-Marketing Via Social Media Affiliate Marketing as a Model: A Comparative Jurisprudential Study

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

قسم الفقه المقارن، كلية الشريعة والقانون بأسيوط

المستخلص

مع التقدم التكنولوجي الذي يشهده العالم في شتى المجالات، ومع قيام الثورة التكنولوجية في مجال الاتصالات ظهرت وسائل التواصل الاجتماعي وكان الغرض منها كما يشير اسمها هو التواصل الاجتماعي بين الناس، لكن سرعان ما تمَّ استخدام هذه الوسائل في تحقيق الأرباح والمكاسب لروادها، بل أصبحت مصدر رزق لفئة كبيرة جدًا خاصة الشَّباب، ولتحقيق الربح عبر وسائل التواصل الاجتماعي صور عدة منها "التسويق الإلكتروني"، وذلك باستخدام هذه الوسائل للترويج للمنتجات والخدمات، وعرضها على الجمهور.
وهذا التَّسويق له صورٌ عدَّة، اخترت صورةً منها وجعلتها محلًّا لهذا البحث وهي Affiliate Marketing ، أو التَّسويق بالعمولة، وبمعنى ميسر هي العمل وسيطا، أو سمسارا يقوم بالتَّسويق لأحد المنتجات، أو الخدمات، في مقابل عمولة يحصل عليها بعد إتمام كل عملية شراء.
فقد عَرَّفتُ بمصطلحات البحث، ثم بينت الحكم الشرعي للتسويق الإلكتروني عمومًا، ثم التكييف الفقهي للـ Affiliate Marketing خصوصًا، وبيان أقوال الفقهاء في ذلك هل يعد هذا من قبيل الإجارة، أم الجعالة، ثم بيان حكم العمولة إن كانت محددة بنسبة مئوية.
 
With the technological advancements witnessed across various fields and the eruption of the communication revolution, social media platforms have emerged. As their name suggests, their initial purpose was to facilitate social interaction among people. However, these platforms were soon employed to generate profits and gains for their users and even became a source of income for a large segment of society, especially the youth. One of the many ways to profit from social media is through "electronic marketing"—using these platforms to promote and showcase products and services to the public.
This form of marketing includes several types, and in this research, I have selected one specific model to focus on: Affiliate Marketing, also known as commission-based marketing. Simply put, it is the act of working as an intermediary or broker who markets a product or service in return for a commission received after each successful purchase.
The research begins by defining relevant terms, then discusses the general Islamic ruling on electronic marketing, followed by a detailed jurisprudential analysis of Affiliate Marketing in particular. It examines scholarly opinions on whether this practice is considered a form of Ijarah (leasing) or Ju'alah (conditional reward), and finally addresses the ruling on receiving a commission, especially when it is determined as a percentage.

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


  • كتب التفسير

    • أحكامالقرآن لابن العربي، الناشر: دار الكتب العلمية، بيروت  لبنان، الطبعة: الثالثة، 1424 هـ - 2003 م
    • تفسيرالمنار: محمد رشيد رضا، الناشر: الهيئة المصرية العامة للكتاب، سنة النشر: 1990م.

    كتب الحديث وشروحه

    • سننأبي داود، الناشر: المكتبة العصرية، صيدا  بيروت.
    • سننالدارقطني، الناشر: مؤسسة الرسالة، بيروت  لبنان، الطبعة: الأولى، 1424 هـ - 2004 م.
    • شرحالمشكاة: للطيبي، الناشر: مكتبة نزار مصطفى الباز (مكة المكرمة - الرياض) الطبعة: الأولى، 1417 هـ - 1997 م
    • شرحالنووي على مسلم، الناشر: دار إحياء التراث العربي  بيروت، الطبعة: الثانية، 1392 .
    • صحيحالبخاري، الناشر: دار طوق النجاة ، الطبعة: الأولى، 1422هـ.
    • صحيحمسلم، الناشر: دار إحياء التراث العربي  بيروت.
    • عمدةالقاري: للعيني، الناشر: دار إحياء التراث العربي  بيروت.
    • فتحالباري: لابن حجر، الناشر: دار المعرفة-بيروت، 1379هـ.
    • المصنف: لعبدالرزاق الصنعاني، الناشر: المجلس العلمي- الهند، الطبعة: الثانية، 1403هـ.
    • المنتقى شرح الموطأ: لأبي الوليد الباجي، الناشر: مطبعة السعادة - بجوار محافظة مصر، الطبعة: الأولى، 1332 هـ

    موطأ مالك، الناشر: مؤسسة زايد بن سلطان آل نهيان للأعمال الخيرية والإنسانية - أبو ظبي  الإمارات، الطبعة: الأولى، 1425 هـ - 2004 م. 

     

    كتب اللغة

    • الصحاح: للجوهري،الناشر: دار العلم للملايينبيروت، الطبعة: الرابعة 1407هـ‍- 1987م.
    • العين: للخليلالفراهيدي، الناشر: دار ومكتبة الهلال.
    • لسانالعرب: لابن منظور، الناشر: دار صادر  بيروت، الطبعة: الثالثة - 1414هـ
    • لسان العرب: لابن منظور، الناشر: دار صادر بيروت، الطبعة: الثالثة- 1414هـ.
    • المحكموالمحيط الأعظم: لابن سيده، الناشر: دار الكتب العلمية  بيروت، الطبعة: الأولى، 1421 هـ - 2000م.
    • معجماللغة العربية المعاصرة، د أحمد مختار عبد الحميد عمر الناشر: عالم الكتب، الطبعة: الأولى، 1429 هـ - 2008 م
    • المعجمالوسيط: مجمع اللغة العربية، الناشر: دار الدعوة
    • مقاييساللغة: لابن فارس، الناشر: دار الفكر، عام النشر: 1399هـ - 1979م.

    كتب أصول الفقه

    • شرح مختصر الروضة: للطوفي، الناشر : مؤسسة الرسالة، الطبعة : الأولى ، 1407 هـ / 1987 م
    • الواضح في أصول الفقه: لابن عقيل البغدادي (4/ 183) الناشر: مؤسسة الرسالة للطباعة والنشر والتوزيع، بيروت لبنان، الطبعة: الأولى، 1420 هـ - 1999 م
    • التبصرة في أصول الفقه: للشيرازي، الناشر: دار الفكر دمشق، الطبعة: الأولى، 1403هـ.

    كتب الفقه الحنفي

    • بدائع الصنائع: للكاساني، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة: الثانية، 1406هـ - 1986م،
    • البناية للعيني، الناشر: دار الكتب العلمية - بيروت، لبنان، الطبعة: الأولى، 1420هـ - 2000 م.
    • تبيين الحقائق : للزيلعي، الناشر: المطبعة الكبرى الأميرية - بولاق، القاهرة، الطبعة: الأولى، 1313 هـ
    • التجريد للقدوري، الناشر: دار السلام القاهرة، الطبعة: الثانية، 1427 هـ - 2006 م
    • حاشية ابن عابدين، الناشر: دار الفكر-بيروت، الطبعة: الثانية، 1412هـ - 1992م.
    • روضة القضاة : لابن السمناني، الناشر: مؤسسة الرسالة، بيروت - دار الفرقان، عمان، الطبعة: الثانية، 1404 هـ - 1984 م
    • العناية للبابرتي، الناشر: دار الفكر: بدون طبعة وبدون تاريخ
    • الفتاوى الهندية (4/ 450) الناشر: دار الفكر، الطبعة: الثانية، 1310 هـ.
    • المبسوط: للسرخسي، الناشر: دار المعرفة بيروت، بدون طبعة، تاريخ النشر: 1414هـ - 1993م.
    • المحيط البرهاني : لابن مازة، الناشر: دار الكتب العلمية، بيروت لبنان، الطبعة: الأولى، 1424 هـ - 2004 م
    • الهداية: للمرغيناني، الناشر: دار احياء التراث العربي - بيروت لبنان.

    كتب الفقه المالكي

    • بلغة السالك: للصاوي، الناشر: مكتبة مصطفى البابي الحلبي، عام النشر: 1372 هـ - 1952 م.
    • التاج والإكليل: للمواق، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة: الأولى، 1416هـ-1994م.
    • التفريع: لابن الجلاب، الناشر: دار الكتب العلمية، بيروت لبنان، الطبعة: الأولى، 1428 هـ - 2007 م
    • التنبيهات المستنبطة: للقاضي عياض، الناشر: دار ابن حزم، بيروت لبنان، الطبعة: الأولى، 1432 هـ - 2011 م.
    • حاشية الصاوي على الشرح الصغير ، الناشر: دار المعارف
    • الذخيرة للقرافي، الناشر: دار الغرب الإسلامي- بيروت، الطبعة: الأولى، 1994 م
    • روضة المستبين في شرح التلقين: لابن بزيزة ، الناشر: دار ابن حزم، الطبعة: الأولى، 1431 هـ - 2010 م.
    • الشامل: لبهرام الدميري، الناشر: مركز نجيبويه للمخطوطات وخدمة التراث، الطبعة: الأولى، 1429هـ - 2008م.
    • شرح ابن ناجي التنوخي على الرسالة، الناشر: دار الكتب العلمية، بيروت لبنان، الطبعة: الأولى، 1428 هـ - 2007 م
    • شرح مختصر خليل للخرشي ، الناشر: دار الفكر للطباعة بيروت، بدون طبعة وبدون تاريخ
    • شرح مختصر خليل للخرشي، الناشر: دار الفكر للطباعة بيروت
    • ضوء الشموع: للأمير، الناشر: دار يوسف بن تاشفين - مكتبة الإمام مالك موريتانيا نواكشوط، الطبعة: الأولى، 1426 هـ - 2005 م
    • عقد الجواهر الثمينة: لابن شاس ، الناشر: دار الغرب الإسلامي، بيروت لبنان، الطبعة: الأولى، 1423 هـ - 2003 م.
    • الفروق للقرافي، الناشر: عالم الكتب، بدون طبعة وبدون تاريخ.
    • المختصر الفقهي لابن عرفة، الناشر: مؤسسة خلف أحمد الخبتور للأعمال الخيرية، الطبعة: الأولى، 1435 هـ - 2014 م.
    • مختصر خليل، الناشر: دار الحديث/القاهرة، الطبعة: الأولى، 1426هـ/2005م
    • المدونة: للإمام مالك، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة: الأولى، 1415هـ - 1994م.
    • المعونة: للقاضي، الناشر: المكتبة التجارية، مصطفى أحمد الباز - مكة المكرمة
    • المقدمات الممهدات: لابن رشد، الناشر: دار الغرب الإسلامي، بيروت لبنان، الطبعة: الأولى، 1408 هـ - 1988 م.
    • منح الجليل: للشيخ عليش، الناشر: دار الفكر بيروت، بدون طبعة، تاريخ النشر: 1409هـ/1989م.

    كتب الفقه الشافعي

    • الإقناع : للخطيب الشربيني، الناشر: دار الفكر بيروت.
    • بحر المذهب: للروياني، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة: الأولى، 2009م.
    • البيان : للعمراني (7/ 407) الناشر: دار المنهاج جدة، الطبعة: الأولى، 1421هـ- 2000 م
    • تحفة المحتاج في شرح المنهاج: لابن حجر، الناشر: المكتبة التجارية الكبرى بمصر لصاحبها مصطفى محمد، بدون طبعة، عام النشر: 1357 هـ - 1983م.
    • جواهر العقود، الناشر: دار الكتب العلمية بيروت لبنان، الطبعة: الأولى، 1417 هـ - 1996 م
    • الحاوي الكبير: للماوردي، الناشر: دار الكتب العلمية، بيروت لبنان، الطبعة: الأولى، 1419 هـ -1999 م.
    • روضة الطالبين : للنووي، الناشر: المكتب الإسلامي، بيروت- دمشق- عمان ، الطبعة: الثالثة، 1412هـ / 1991م
    • كفاية النبيه: لابن الرفعة، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة: الأولى، 2009م.
    • المجموع : للنووي، الناشر: دار الفكر.
    • مغني المحتاج : للخطيب الشربيني، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة: الأولى، 1415هـ - 1994م.
    • المهذب: للشيرازي، الناشر: دار الكتب العلمية.
    • النجم الوهاج: للدَّمِيري، الناشر: دار المنهاج (جدة)، الطبعة: الأولى، 1425هـ - 2004م.
    • نهاية المحتاج: للرملي، الناشر: دار الفكر، بيروت، الطبعة: الأخيرة - 1404هـ/1984م
    • الوسيط في المذهب: للغزالي، الناشر: دار السلام القاهرة، الطبعة: الأولى، 1417هـ.

    كتب الفقه الحنبلي

    • إعلامالموقعين : لابن القيم، الناشر: دار الكتب العلمية  بيروت-لبنان، الطبعة: الأولى، 1411هـ - 1991م
    • الإقناع: للحجاوي،الناشر: دار المعرفة بيروت - لبنان
    • الروض المربع: للبهوتي، الناشر: دار المؤيد - مؤسسة الرسالة بدون طبعة، بدون تاريخ.
    • العدة: عبدالرحمن المقدسي، الناشر: دار الحديث، القاهرة، بدون طبعة، تاريخ النشر: 1424هـ 2003م.
    • الفتاوى الكبرى: لابن تيمية، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة: الأولى، 1408هـ - 1987م
    • كشافالقناع: للبهوتي، الناشر: دار الكتب العلمية.
    • مجموعالفتاوى: لابن تيمية، الناشر: مجمع الملك فهد لطباعة المصحف الشريف، المدينة النبوية، المملكة العربية السعودية، عام النشر: 1416هـ/1995م.
    • المغني لابن قدامة، الناشر: مكتبة القاهرة، بدون طبعة.
    • الهدايةللكلوذاني، الناشر: مؤسسة غراس للنشر والتوزيع، الطبعة: الأولى، 1425 هـ / 2004 م.

    كتب المذهب الظاهري

    • المحلىبالآثار: لابن حزم، الناشر: دار الفكر - بيروت: بدون طبعة وبدون تاريخ.

    كتب الفقه الزيدي

    • السيل الجرار : للشوكاني، الناشر: دار ابن حزم، الطبعة: الطبعة الأولى،

    كتب حديثة

    • الأحكام الفقهية المتعلقة بالجهالة في السمسرة الإلكترونية - دراسة تطبيقية، د/ إبراهيم بن صالح بن إبراهيم التَّنم، بحث منشور بمجلة كلية الدراسات الإسلامية والعربية للبنات بالإسكندرية العدد التاسع والثلاثون الإصدار الرابع (ديسمبر) ۲۰۲۳م
    • التسويق الالكتروني، مبروك العديلي، الناشر: دار أمجد للنشر والتوزيع 2015م
    • التسويق الإلكتروني في ظل التغيرات التكنولوجية المعاصرة، مصطفى يوسف كافي ، الناشر: دار ومؤسسة رسلان، سوريا، 2119 م.
    • التسويق التجاري وأحكامه في الفقه الإسلامي، د. حسين الشهراني، الناشر: دار التدمرية، الطبعة: الأولى، ١٤٣١هـ- ۲۰۱۰م.
    • تكنولوجيا المعلومات ودورها في التسويق التقليدي والإلكتروني، علي موسى، عبد الله فرغلي، القاهرة 2007م.
    • الحوافز التجارية التسويقية وأحكامها في الفقه الإسلامي، خالد المصلح، الناشر: دار ابن الجوزي، الطبعة الثانية، ١٤٢٦هـ ـ ٢٠٠٥م.
    • دور التسويق الإلكتروني في تغيير سلوك المستهلك في ظل جائحة كورونا دراسة ميدانية على عينة من مجموعة بيع وشراء الأشياء الجديدة والمستعملة، إعداد الطالبة کوحل رانيا مذكرة ماستر جامعة محمد خيضر بسكرة، كلية العلوم الإنسانية والاجتماعية.
    • السمسرة وأحكامها في الفقه الإسلامي والقانون الوضعي د/ يسري إبراهيم أبو سعدة ، بحث منشور في مجلة البحوث الفقهية والقانونية، كلية الشريعة والقانون بدمنهور، المجلد 3، العدد 3، 1987م.
    • المعاملات المالية أصالة ومعاصرة: دُبْيَانِ بن محمد الدُّبْيَانِ، الناشر: مكتبة الملك فهد الوطنية، الرياض- المملكة العربية السعودية، الطبعة: الثانية، 1432 هـ

    المواقع الإلكترونية

    • مقال بعنوان: إليك أهم 9 اهداف التسويق الالكتروني 2025- فيرست ماركتس، https://firstmarkets.com
    • التسويق الإلكتروني، د/ يوسف أحمد أبو فارة (ص142) دار وائل للنشر، الأردن، 2004م.
    • مقال بعنوان: أنواع التسويق ما هي آلية التسويق الإلكتروني؟، https://altaswieq.com
    • مقال بعنوان: ماهي السوشيال ميديا؟ أهميتها وأنواعها وكيفية استخدامها، https://orgwani.com
    • التسويق عبر وسائل التواصل الاجتماعي، تأليف/ ليندا كولز ، ترجمة د/ أحمد المغربي ، الناشر/ دار الفجر للنشر والتوزيع، 2016م.
    • مقال بعنوان: ما هي السوشيال ميديا؟ أهميتها وأنواعها وكيفية استخدامها، https://orgwani.com، ومقال بعنوان: أنواع التسويق ما هي آلية التسويق الإلكتروني؟، https://altaswieq.com
    • أخلاقيات التسويق الإسلامي، د. رفيف بنت نبيل هاشم أمير، مجلة كلية الشريعة والقانون بتفهنا الأشراف دقهلية، العدد السادس والعشرون لسنة ۲۰۲۳م " الجزء الأول"
    • مقال بعنوان: التسويق بالعمولة للمبتدئين دليل التسويق (شرح متكامل) https://webwiner.com/affiliate-marketing-for-beginners/.
    • مقال بعنوان: التسويق بالعمولة للمبتدئين دليل التسويق (شرح متكامل) https://webwiner.com/affiliate-marketing-for-beginners/
    • مقال بعنوان: دليلك الشامل للتعرف علي التسويق بالعمولة Affiliate Marketing، net https://www.multi-
    • مقال بعنوان: اكتشف أساسيات التسويق بالعمولة وزيادة دخلك، بقلم محمد حجازي https://www.clickyourfuture.com/blog
    • مقال بعنوان: دليلك الشامل للتعرف علي التسويق بالعمولة Affiliate Marketing cart.net /https://www.multi-
    • كتاب التسويق بالعمولة، عبد الله الفوزان، منشور على الانترنت، مقال بعنوان: الفرق بين الدروب شيبنج، والأفلييت ماركتنج https://shaimaaalmahdy.com
    • مقال بعنوان: التسويق بالعمولة للمبتدئين دليل التسويق (شرح متكامل) https://webwiner.com/affiliate-marketing-for-beginners

     

    References:

     

    kutub altafsir

    • 'ahkam alquran liabn alearabii, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, altabeati: althaalithata, 1424 hi - 2003 m
    • tafsir almanari: muhamad rashid rida, alnaashir: alhayyat almisriat aleamat lilkitabi, sanat alnashri: 1990m.

    kutub alhadith washuruhihi

    • sunan 'abi dawud, alnaashiru: almaktabat aleasriatu, sayda - bayrut.
    • snan aldaariqatani, alnaashir: muasasat alrisalati, bayrut - lubnan, altabeatu: al'uwlaa, 1424 hi - 2004 mi.
    • sharh almashkati: liltiybi, alnaashir: maktabat nizar mustafaa albaz (makat almukaramat - alrayad) altabeatu: al'uwlaa, 1417 hi - 1997 m
    • sharh alnawawiu ealaa muslimi, alnaashir: dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut, altabeata: althaaniati, 1392 .
    • shih albukharii, alnaashir: dar tawq alnajat , altabeatu: al'uwlaa, 1422hi.
    • shih muslmin, alnaashir: dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut.
    • eumdat alqariy: lileaynii, alnaashir: dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut.
    • fath albari: liabn hajar, alnaashir: dar almaerifati-birut, 1379hi.
    • almusanafi: lieabd alrazaaq alsaneani, alnaashir: almajlis alealmii- alhinda, altabeatu: althaaniatu, 1403hi.
    • almuntaqaa sharh almuata: li'abi alwalid albaji, alnaashir: matbaeat alsaeadat - bijiwar muhafazat masr, altabeati: al'uwlaa, 1332 hu
    • muata maliki, alnaashir: muasasat zayid bin sultan al nahyan lil'aemal alkhayriat wal'iinsaniat - 'abu zabi - al'iimarati, altabeatu: al'uwlaa, 1425 hi - 2004 mi.

    kutub allugha

    • alsahahi: liljawhari, alnaashir: dar aleilm lilmalayini-biruta, altabeati: alraabieat 1407hi‍- 1987m.
    • aleayn: lilkhalil alfarahidi, alnaashir: dar wamaktabat alhilal.
    • lisan alearbi: liabn manzuri, alnaashir: dar sadir - bayruta, altabeatu: althaalithat - 1414h
    • lisan alearibi: liabn manzuri, alnaashir: dar sadr- bayruta, altabeatu: althaalithati- 1414hi.
    • almuhkam walmuhit al'aezamu: liabn sayidh, alnaashir: dar alkutub aleilmiat - bayrut, altabeatu: al'uwlaa, 1421 hi - 2000m.
    • muejam allughat alearabiat almueasirati, d 'ahmad mukhtar eabd alhamid eumar alnaashir: ealam alkutub, altabeatu: al'uwlaa, 1429 hi - 2008 m
    • almuejam alwasiti: majmae allughat alearabiati, alnaashir: dar aldaewa
    • maqayis allughati: liabn faris, alnaashir: dar alfikri, eam alnashri: 1399h - 1979mi.

    kutub 'usul alfiqh

    • sharh mukhtasar alrawdati: liltuwfi, alnaashir : muasasat alrisalati, altabeat : al'uwlaa , 1407 hi / 1987 m
    • alwadih fi 'usul alfiqah: liabn eaqil albaghdadi (4/ 183) alnaashir: muasasat alrisalat liltibaeat walnashr waltawzie, bayrut - lubnan, altabeati: al'uwlaa, 1420 hi - 1999 m
    • altabasurat fi 'usul alfiqah: lilshiyrazi, alnaashir: dar alfikr - dimashqa, altabeatu: al'uwlaa, 1403hi.

    kutub alfiqh alhanafii

    • badayie alsanayiei: lilkasani, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeatu: althaaniatu, 1406hi - 1986m,
    • albinayat lileaynii, alnaashir: dar alkutub aleilmiat - bayrut, lubnan, altabeatu: al'uwlaa, 1420h - 2000 mi.
    • tabiin alhaqayiq : lilziylei, alnaashir: almatbaeat alkubraa al'amiriat - bulaq, alqahirata, altabeatu: al'uwlaa, 1313 hu
    • altajrid lilquduwri, alnaashir: dar alsalam - alqahiratu, altabeatu: althaaniatu, 1427 hi - 2006 m
    • hashiat abn eabdin, alnaashir: dar alfikiri-birut, altabeatu: althaaniatu, 1412h - 1992m.
    • rudat alqudat : liabn alsamnanii, alnaashir: muasasat alrisalati, bayrut - dar alfirqan, eaman, altabeatu: althaaniatu, 1404 hi - 1984 m
    • aleinayat lilbabirti, alnaashir: dar alfikri: bidun tabeat wabidun tarikh
    • alfatawaa alhindia (4/ 450) alnaashir: dar alfikri, altabeatu: althaaniatu, 1310 hi.
    • almabsuta: lilsarukhisi, alnaashir: dar almaerifat - bayrut, bidun tabeati, tarikh alnashri: 1414h - 1993m.
    • almuhit alburhanii : liabn mazat, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, altabeatu: al'uwlaa, 1424 hi - 2004 m
    • alhidayatu: lilmirghinani, alnaashir: dar ahya' alturath alearabii - bayrut - lubnan.

    kutub alfiqh almalky

    • blughat alsaaliki: lilsaawi, alnaashir: maktabat mustafaa albabi alhalbi, eam alnashri: 1372 hi - 1952 mi.
    • altaj wal'iiklil: lilmawaqi, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeatu: al'uwlaa, 1416hi-1994m.
    • altafrieu: liaibn aljalabi, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, altabeati: al'uwlaa, 1428 hi - 2007 m
    • altanbihat almustanbitatu: lilqadi eiad, alnaashir: dar aibn hazma, bayrut - lubnan, altabeati: al'uwlaa, 1432 hi - 2011 mi.
    • hashiat alsaawi ealaa alsharh alsaghir , alnaashir: dar almaearif
    • aldhakhirat lilqarafi, alnaashir: dar algharb al'iislamii- bayrut, altabeatu: al'uwlaa, 1994 m
    • rawdat almustabin fi sharh altalqini: liabn bizizat , alnaashir: dar abn hazma, altabeata: al'uwlaa, 1431 hi - 2010 mi.
    • alshaamil: libahram aldimiri, alnaashir: markaz najibuyh lilmakhtutat wakhidmat altarathi, altabeati: al'uwlaa, 1429h - 2008m.
    • sharah abn naji altanukhii ealaa alrisalati, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, altabeata: al'uwlaa, 1428 hi - 2007 m
    • sharh mukhtasar khalil lilkharshii , alnaashir: dar alfikr liltibaeat - bayrut, bidun tabeat wabidun tarikh
    • sharh mukhtasar khalil lilkhirshi, alnaashir: dar alfikr liltibaeati- bayrut
    • daw' alshumuei: lil'amiri, alnaashir: dar yusif bin tashfin - maktabat al'iimam malik muritanya - nawakshuta, altabeatu: al'uwlaa, 1426 hi - 2005 m
    • eaqad aljawahir althaminati: liaibn shas , alnaashir: dar algharb al'iislami, bayrut - lubnan, altabeati: al'uwlaa, 1423 hi - 2003 mi.
    • alfuruq lilqarafi, alnaashir: ealam alkutab, bidun tabeat wabidun tarikhi.
    • almukhtasar alfiqhii liabn earfata, alnaashir: muasasat khalf 'ahmad alkhabtur lil'aemal alkhayriati, altabeati: al'uwlaa, 1435 hi - 2014 mi.
    • mukhtasar khalil, alnaashir: dar alhadith/alqahirati, altabeatu: al'uwlaa, 1426h/2005m
    • almudawanatu: lil'iimam maliki, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeatu: al'uwlaa, 1415hi - 1994mi.
    • almaeunatu: lilqadi, alnaashiru: almaktabat altijariatu, mustafaa 'ahmad albaz - makat almukarama
    • almuqadimat almumahadati: liabn rushd, alnaashir: dar algharb al'iislamii, bayrut- lubnan, altabeati: al'uwlaa, 1408 hi - 1988 mi.
    • manah aljalil: lilshaykh ealish, alnaashir: dar alfikri- bayrut, bidun tabeati, tarikh alnashri: 1409h/1989m.

    kutub alfiqh alshaafie

    • al'iiqnae : lilkhatib alshirbini, alnaashir: dar alfikr – birut
    • bahr almadhhabi: lilruwyani, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeatu: al'uwlaa, 2009mi.
    • alibayan : lileumranii (7/ 407) alnaashir: dar alminhaj - jadat, altabeatu: al'uwlaa, 1421hi- 2000 m
    • tuhfat almuhtaj fi sharh alminhaji: liabn hajar, alnaashir: almaktabat altijariat alkubraa bimisr lisahibiha mustafaa muhamad, bidun tabeatin, eam alnashri: 1357 hi - 1983m.
    • jawahir aleuqudi, alnaashir: dar alkutub aleilmiat bayrut - lubnan, altabeatu: al'uwlaa, 1417 hi - 1996 m
    • alhawi alkabiri: lilmawirdi, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, altabeatu: al'uwlaa, 1419 ha -1999 mi.
    • rudat altaalibin : lilnawawii, alnaashiru: almaktab al'iislamia, bayrut- dimashqa- eamaan , altabeatu: althaalithatu, 1412h / 1991m
    • kifayat alnabih: liabn alrafeati, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeati: al'uwlaa, 2009mi.
    • almajmue : lilnawawii, alnaashir: dar alfikri.
    • mighaniy almuhtaj : lilkhatib alshirbini, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeatu: al'uwlaa, 1415hi - 1994mi.
    • almuhadhabi: lilshiyrazi, alnaashir: dar alkutub aleilmiati.
    • alnajm alwahaji: llddamiry, alnaashir: dar alminhaj (jdatu), altabeatu: al'uwlaa, 1425h - 2004m.
    • nihayat almuhtaji: lilramli, alnaashir: dar alfikri, bayrut, altabeatu: al'akhirat - 1404hi/1984m
    • alwasit fi almadhhaba: lilghazalii, alnaashir: dar alsalam - alqahiratu, altabeatu: al'uwlaa, 1417hi.

    kutub alfiqh alhunbalii

    • 'iielam almuqiein : liabn alqiimi, alnaashir: dar alkutub aleilmiat - bayrut-lubnan, altabeati: al'uwlaa, 1411hi - 1991m
    • al'iiqnaei: lilhajawi, alnaashir: dar almaerifat bayrut - lubnan
    • alrawd almurabaeu: lilbuhuti, alnaashir: dar almuayid - muasasat alrisalat bidun tabeatin, bidun tarikhi.
    • aleadatu: eabd alrahman almaqdisi, alnaashir: dar alhadithi, alqahirati, bidun tabeati, tarikh alnashri: 1424h 2003m.
    • alfatawaa alkubraa: liabn taymiati, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeatu: al'uwlaa, 1408hi - 1987m
    • kshaf alqanaei: lilbuhuti, alnaashir: dar alkutub aleilmiati.
    • majmue alfatawaa: liabn taymiati, alnaashir: majmae almalik fahd litibaeat almushaf alsharifi, almadinat alnabawiati, almamlakat alearabiat alsueudiati, eam alnashri: 1416h/1995m.
    • almughaniy liabn qudamata, alnaashir: maktabat alqahirati, bidun tabeatin.
    • alhidayat lilkuludhani, alnaashir: muasasat ghras lilnashr waltawzie, altabeati: al'uwlaa, 1425 hi / 2004 mi.

    kutub almazhab alzaahirii

    • almuhalaa bialathar: liabn hazma, alnaashir: dar alfikr - bayrut: bidun tabeat wabidun tarikhi.

    kutub alfiqh alzaydi

    • alsil aljaraar : lilshuwkani, alnaashir: dar abn hazma, altabeata: altabeat al'uwlaa,

    kutub haditha

    • al'ahkam alfiqhiat almutaealiqat bialjahalat fi alsamsarat al'iilikturuniat - dirasat tatbiqiatun, du/ 'iibrahim bin salih bin 'iibrahim alttanm, bahath manshur bimajalat kuliyat aldirasat al'iislamiat walearabiat lilbanat bial'iiskandariat aleadad altaasie walthalathun al'iisdar alraabie (disambir) 2023m
    • altaswiq alalkitrunii, mabruk aleudili, alnaashir: dar 'amjad lilnashr waltawzie 2015m
    • altaswiq al'iiliktruniu fi zili altaghayurat altiknulujiat almueasirati, mustafaa yusif kafi , alnaashir: dar wamuasasat raslan, suria, 2119 mi.
    • altaswiq altijariu wa'ahkamuh fi alfiqh al'iislamii, da. husayn alshahrani, alnaashir: dar altadamuriati, altabeati: al'uwlaa, 1431hi- 2010m.
    • tikinulujia almaelumat wadawriha fi altaswiq altaqlidii wal'iilikturuni, eali musaa, eabd allah firighili, alqahirat 2007m.
    • alhawafiz altijariat altaswiqiat wa'ahkamuha fi alfiqh al'iislamii, khalid almaslaha, alnaashir: dar abn aljawzi, altabeat althaaniatu, 1426h 2005m.
    • dur altaswiq al'iiliktrunii fi taghyir suluk almustahlik fi zili jayihat kuruna dirasatan maydaniatan ealaa eayinat min majmueat baye washira' al'ashya' aljadidat walmustaemalati, 'iiedad altaalibat kwahal ranya mudhakirat mastir jamieat muhamad khaydar bisikrati, kuliyat aleulum al'iinsaniat walaijtimaeiati.
    • alsamsrat wa'ahkamuha fi alfiqh al'iislamii walqanun alwadeii du/ yusri 'iibrahim 'abu saedat , bahath manshur fi majalat albuhuth alfiqhiat walqanuniati, kuliyat alsharieat walqanun bidiminhur, almujalad 3, aleadad 3, 1987m.
    • almueamalat almaliat 'asalatan wamueasaratu: dubyan bin muhamad alddubyani, alnaashir: maktabat almalik fahd alwataniati, alrayadi- almamlakat alearabiat alsaeudiati, altabeatu: althaaniatu, 1432 hu

    almawaqie al'iiliktirunia

    • maqal bieunwani: 'iilayk 'ahamu 9 ahdaf altaswiq alalktrunii 2025- firisit markitis, https://firstmarkets.com
    • altaswiq al'iilikturuni, du/ yusuf 'ahmad 'abu fara (sa142) dar wayil lilnashri, al'urduni, 2004m.
    • maqal bieunwani: 'anwae altaswiq ma hi aliat altaswiq al'iilikturuni?, https://altaswieq.com
    • maqal bieunwani: mahi alsuwshyal midya? 'ahamiyatiha wa'anwaeiha wakayfiat astikhdamiha, https://orgwani.com
    • altaswiq eabr wasayil altawasul aliajtimaeii, talifu/ linda kulz , tarjamat du/ 'ahmad almaghribii , alnaashir/ dar alfajr lilnashr waltawzie, 2016m.
    • maqal bieunwani: ma hi alsuwshyal midya? 'ahamiyatiha wa'anwaeiha wakayfiat astikhdamiha, https://orgwani.com, wamaqal bieunwani: 'anwae altaswiq ma hi aliat altaswiq al'iilikturuni?, https://altaswieq.com
    • 'akhlaqiaat altaswiq al'iislamii, du. rafif bint nabil hashim 'amir, majalat kuliyat alsharieat walqanun bitafahina al'ashraf - duqahliatu, aleadad alsaadis waleishrun lisanat 2023m " aljuz' al'uwwla"
    • maqal bieunwana: altaswiq bialeumulat lilmubtadiiyn dalil altaswiq (shrh mutakamil) https://webwiner.com/affiliate-marketing-for-beginners/.
    • maqal bieunwana: altaswiq bialeumulat lilmubtadiiyn dalil altaswiq (shrh mutakamil) https://webwiner.com/affiliate-marketing-for-beginners/
    • maqal bieunwani: daliluk alshaamil liltaearuf ealayi altaswiq bialeumulat Affiliate Marketing, cart.net https://www.multi-
    • maqal bieunwani: aktashaf 'asasiaat altaswiq bialeumulat waziadat dakhlika, biqalam muhamad hijazi https://www.clickyourfuture.com/blog
    • maqal bieunwani: daliluk alshaamil liltaearuf ealayi altaswiq bialeumulat Affiliate Marketing cart.net /https://www.multi-
    • ktab altaswiq bialeumulati, eabd allah alfuazan, manshur ealaa alantirnti, maqal bieunwani: alfarq bayn aldurub shibinji, wal'afliit marktinj https://shaimaaalmahdy.com
    • maqal bieunwana: altaswiq bialeumulat lilmubtadiiyn dalil altaswiq (shrh mutakamil) https://webwiner.com/affiliate-marketing-for-beginners