إدارة النفايات (Waste Management) أحكامها وضوابطها دراسة فقهية تأصيلية / Waste Management Terms And Regulations, A Jurisprudence Study

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

جامعة الکويت

المستخلص

فكرة البحث الرئيسية: تعنى هذه الدراسة ببيان أحكام إدارة النفايات التي يلقيها بنو البشر جراء نشاطاتهم الإنسانية، وضوابط متعلقة بعناصر تلك الإدارة، وتكمن أهمية البحث في أن إدارة النفايات مصطلح حادث لم يكن معروفاً في الأزمنة السابقة، لكنه انتشر خبره العلمي في زماننا، ولم يحظ بدراسة شرعية فقهية تحيط بجوانبه مع ذيوع هذا المصطلح، فكان بيان الأحكام ووضع الضوابط أمراً مهماً في هذا الباب. وتتمثل إشكالية البحث التي حاولت الدراسة الإجابة عنها في بيان الموقف الشرعي من طرق إدارة النفايات، وضوابط كل طريقة من هذه الطرق، وفي ضمن ذلك بيان أحكام وضوابط التخلص من الأعضاء البشرية والأوراق المحترمة. ومنهج البحث الذي سلكته الدراسة هو المنهج المزيج بين الوصف والاستقراء والتحليل، فالمنهج الوصفي استُخْدِم في بيان حقيقة إعادة التدوير وطرائقه، وذلك الوصف تم بعد استقراء الدراسات والطرائق التي تعتني بهذا الجانب. كما استخدم المنهج الاستقرائي أيضاً في البحث في النصوص الشرعية والآراء الفقهية ذات الصلة بموضوع الدراسة، والمنهج التحليلي: من خلال تحليل تلك النصوص الشرعية والأقوال الفقهية، والمقارنة بينها وبين الواقع، ومن ثم محاولة الوصول إلى رأي فقهي مستند إلى نص شرعي يتعلق بالموضوع محل الدراسة. ومن أبرز النتائج التي توصلت إليها الدراسة: إن كل نفايات أمكن الاستفادة منها بإعادة تدويرها أو إعادة استعمالها فينهى عن التخلص منها، أما النفايات المأخوذة من بدن الآدمي، كتلك التي قطعت منها أو تم استئصالها لعلة أو مرض فيجوز إعادة استعماله لآدمي آخر، كما لا يجوز إعادة تدوير بدن الآدمي أو جزء من أجزائه وذلك لحرمته.
 
This study investigates the regulations of waste management and the jurisprudential laws related with. The importance of conducting this study comes from the fact that the idea of waste management is a rather new concept, yet to be addressed thoroughly in Sharia studies. Furthermore, this study will address the regulations of waste management under the jurisprudence of Sharia law. Moreover, the study will discuss every angle of waste management, including human organ management and non-biological waste disposal. The descriptive approach was used to explain the idea of recycling and its methods, as it is considered a massive part of waste management and thus was described after examining studies and methods that address this aspect. The inductive approach was also used in the study by the legal texts and jurisprudential opinions related to the subject of the study whereas the analytical approach was discussed by analyzing those legal texts and jurisprudential opinions, comparing them with the contemporary ideas that have been included in the study, and then trying to reach a jurisprudential opinion based on a Sharia and legal text related to the subject of the study. One of the findings that this study addressed is that all wastes could be recycled and reused except those of human sources.

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


  • أحمد، الإمام أحمد بن حنبل، مسائل الإمام أحمد برواية ابنه عبد الله، تحقيق: زهير الشاويش، المكتب الإسلامي/ بيروت، ط (1)، (1401هــ/1981م)،
  • الأشقر، جان، الإدارة المستدامة للنفايات الصلبة: نحو استراتيجية كاملة وفعالة، المجلة العربية لسياسات العلوم والتكنولوجيا والابتكار، العدد (3)، المجلد (3)، (2022م).
  • الأنصاري، زكريا بن محمد، أسنى المطالب في شرح روض الطالب، دار الكتاب الإسلامي/دمشق، ط (1)، (د.ت).
  • البابرتي، محمد بن محمد، العناية شرح الهداية، دار الفكر/بيروت، ط (1)، (د.ت).
  • الباجي، سليمان بن خلف القرطبي، المنتقى شرح الموطأ، دار الكتاب الإسلامي، القاهرة، ط (2)، مصورة عن مطبعة السعادة/القاهرة، ط (1)، (1332هـ).
  • البجيرمي، سليمان بن محمد، تحفة الحبيب على شرح الخطيب، دار الكتب العلمية/بيروت، ط (1)، (1417هــ/1996م).
  • البكري، عثمان بن محمد شطا، إعانة الطالبين على حل ألفاظ فتح المعين، دار الفكر/دمشق، ط(1)،(1418هــ/1997م).
  • البهوتي، منصور بن يونس، شرح منتهى الإرادات، عالم الكتب/بيروت، ط(1)، (1414هــ/1993م).
  • البهوتي، منصور بن يونس، كشاف القناع عن متن الإقناع، دار الكتب العلمية/بيروت، ط (1)، (د.ت).
  • البورنو، محمد صدقي بن أحمد، موسوعة القواعد الفقهية، مؤسسة الرسالة/بيروت، ط (1)، (1424هــ/2003م).
  • ابن تيمية، شيخ الإسلام أحمد بن عبد الحليم، الفتاوى الكبرى، دار الكتب العلمية، بيروت، ط(1)، (1408هــ/1987م).
  • ابن تيمية، شيخ الإسلام أحمد بن عبد الحليم، مجموع الفتاوى، تحقيق: عبدالرحمن بن قاسم، مجمع الملك فهد لطباعة المصحف/المدينة النبوية المنورة، ط (1)، (1416هــ/1995م).
  • الجصاص، أحمد بن علي الرازي، أحكام القرآن، تحقيق: عبد السلام محمد، دار الكتب العلمية/بيروت، ط (1)، (1415هــ/1994م).
  • الجميلي، الدكتور سيد محمد، الإسلام والبيئة، مركز الكتاب للنشر/القاهرة، ط (1)، (1997م/1417هـ)،
  • ابن حجر الهيتمي، أحمد بن محمد، تحفة المحتاج في شرح المنهاج بحاشية الشيرواني والعبادي، تحقيق: لجنة من العلماء، المكتبة التجارية الكبرى/ مصر، ط (1)، (1357هــ).
  • ابن حجر، أحمد بن علي العسقلاني، فتح الباري شرح صحيح البخاري، ترقيم: محمد فؤاد عبد الباقي، إشراف: محب الدين الخطيب، علق عليه: العلامة: عبد العزيز بن عبد الله بن باز، دار المعرفة/بيروت، ط (1)، (1379هـ/1960م).
  • الحطاب، محمد بن محمد الرُّعيني، مواهب الجليل في شرح مختصر خليل، دار الفكر/بيروت، ط (3)، (1412هــ/1992م).
  • الخرشي، محمد بن عبد الله، شرح مختصر خليل بحاشية العدوي، دار الفكر للطباعة/ بيروت، ط (1)، (د.ت).
  • الخطابي، حمد بن محمد البستي، معالم السنن، المطبعة العلمية/ حلب، ط (1)، (1351هــ/1932م).
  • خنفر، عايد راضي، التلوث البيئي (الهواء-الماء-الغذاء)، دار الكتب العلمية/بيروت، ط(1)، (2023م).
  • الدباسي، أمل بنت إبراهيم بن عبد الله، التخلُّص من النفايات الطبية دراسة فقهية، مركز التميز البحثي في فقه القضايا المعاصرة/جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية/ الرياض، (1433هـ)،
  • الدسوقي، محمد بن عرفة، حاشية على الشرح الكبير للدردير، دار الفكر/بيروت، ط (1)، (د.ت).
  • الدليــل الإرشـادي لإدارة النفايـات البلديـة الصلبـة فـي دول مجلـس التعـاون لـدول الخليـج العربيـة.
  • الدوسري، نايف بشير منيف، تدوير النفايات في الكويت: دراسة في جغرافيا البيئة الحضرية، مجلة وادي النيل للدراسات والبحوث الإنسانية والاجتماعية والتربوية، كلية الآداب، جامعة القاهرة/ فرع الخرطوم، العدد (5)، المجلد (5).
  • الرافعي، عبد الكريم بن محمد، فتح العزيز بشرح الوجيز، دار الفكر/ بيروت، ط (1)، (د.ت)،
  • الرحيباني، مصطفى بن سعد، مطالب أولي النهى في شرح غاية المنتهى، المكتب الإسلامي/دمشق، ط (2)، (1415هــ).
  • ابن رشد الحفيد، محمد بن أحمد، بداية المجتهد ونهاية المقتصد، مطبعة مصطفى البابي الحلبي وأولاده/مصر، ط(4)، (1395هــ/1975م).
  • الرملي، محمد بن أبي العباس أحمد، نهاية المحتاج في شرح المنهاج، دار الفكر/ بيروت، ط (الأخيرة)، (1404هــ/1984م).
  • الروياني، عبد الواحد بن إسماعيل، بحر المذهب، تحقيق: طارق فتحي، دار الكتب العلمية/بيروت، ط (1)، (1419هـ)،
  • الزحيلي، محمد مصطفى، القواعد الفقهية وتطبيقاتها في المذاهب الأربعة، دار الفكر/دمشق، ط (1)، (1427هــ/2006م).
  • الزرقا، أحمد بن محمد، شرح القواعد الفقهية، صححه وعلق عليه: مصطفى أحمد الزرقا، دار القلم/دمشق، ط (2)، (1409هــ/1989م).
  • الزركشي، محمد بن بهادر، المنثور في القواعد الفقهية، وزارة الأوقاف الكويتية، ط (2)، (1405هــ/1985م).
  • الزمخشري، محمود بن عمرو، أساس البلاغة، تحقيق: محمد باسل، دار الكتب العلمية/ بيروت، ط (1)، (1419هــ/1998م)،
  • الزيلعي، عثمان بن علي، تبيين الحقائق شرح كنز الدقائق، المطبعة الكبرى الأميرية/ بولاق، ط (1)، (1313هــ)،
  • السبكي، عبد الوهاب بن تقي الدين، الأشباه والنظائر، دار الكتب العلمية/بيروت، ط (1)، (1411هــ/1991م)،
  • السحيباني، عبد الله بن عمر، أحكام البيئة في الفقه الإسلامي، دار ابن الجوزي، الدمام، ط (1)، (1429هـ/2008م).
  • السعدي، عبد الرحمن بن ناصر، تيسير الكريم الرحمن، تحقيق: عبد الرحمن اللويحق، مؤسسة الرسالة/الرياض، ط(1)، (1420هــ/2000م)، .
  • السيوطي، جلال الدين عبد الرحمن بن أبي بكر، الأشباه والنظائر، دار الكتب العلمية/بيروت، ط(1)، (1411هــ/1990م)،
  • السيوطي، جلال الدين عبد الرحمن بن أبي بكر، مرقاة الصعود إلى سنن أبي داود، تحقيق: محمد شايب شريف، دار ابن حزم/بيروت، ط (1)، (1433هــ/2012م).
  • الشاطبي، إبراهيم بن موسى اللخمي، الموافقات في أصول الشريعة، تحقيق: مشهور حسن، دار ابن عفان/ عمان، ط (1)، (1417هــ/ 1997م).
  • الشافعي، الإمام محمد بن إدريس، الأم، دار المعرفة/ بيروت، ط (1)، (1410هــ/1990م).
  • الشربيني، محمد بن أحمد، مغني المحتاج إلى معاني ألفاظ المنهاج، دار الكتب العلمية/بيروت، ط (1)، (1415هـ/1994م).
  • الشوكاني، محمد بن علي، نيل الأوطار في شرح منتقى الأخبار، تحقيق: عصام الدين الصبابطي، دار الحديث/ مصر، ط (1)، (1413هــ/1993م).
  • شيخي زاده، عبد الرحمن بن محمد، مجمع الأنهر في شرح ملتقى الأبحر، دار إحياء التراث العربي/بيروت، ط (1)، (د.ت)،
  • الشيرازي، إبراهيم بن علي، المهذب في فقه الإمام الشافعي، دار الكتب العلمية/بيروت، ط (1)، (1985م/1405هـ).
  • الصاوي، أحمد بن محمد، بلغة السالك لأقرب المسالك المعروف بحاشية الصاوي على الشرح الصغير، دار المعارف/الرياض، ط(1)، (د.ت).
  • الصقلي، محمد بن عبد الله، الجامع لمسائل المدونة، تحقيق: مجموعة الباحثين، معهد البحوث العلمية وإحياء التراث الإسلامي/جامعة أم القرى، دار الفكر للطباعة والنشر والتوزيع/ مكة المكرمة، ط (1)، (1434هــ/2013م)،
  • الصنعاني، الأمير محمد بن إسماعيل، التَّنويرُ شَرْحُ الجَامِع الصَّغِيرِ، تحقيق: محمَّد إسحاق، مكتبة دار السلام/ الرياض، ط (1)، (1432هــ/2011م)،
  • الطبري، محمد بن جرير، جامع البيان، تحقيق: أحمد شاكر، مؤسسة الرسالة/بيروت، ط (1)، (1420هــ/2000م).
  • ابن عابدين، محمد أمين بن عمر، رد المحتار على الدر المختار، دار الفكر/بيروت، ط (2)، (1412هــ/1992م).
  • عبد الوهاب البغدادي، القاضي عبد الوهاب بن علي، المعونة على مذهب عالم المدينة، تحقيق: حميش عبد الحقّ، المكتبة التجارية/مكة المكرمة، ط (1)، (1414هـ/1994م).
  • العبدري، محمد بن يوسف، التاج والإكليل لمختصر خليل، دار الفكر/بيروت، ط (1).
  • العثيمين، محمد بن صالح، شرح رياض الصالحين، دار الوطن للنشر/الرياض، ط (1)، (1426هــ/2006م).
  • العز ابن عبد السلام، عبد العزيز بن عبد السلام، قواعد الأحكام في مصالح الأنام، تحقيق: طه عبد الرؤوف سعد، مكتبة الكليات الأزهرية/القاهرة، ط (1)، (1414هــ/1991م).
  • العظيم آبادي، محمد الصديقي، عون المعبود شرح سنن أبي داود، دار الكتب العلمية/ بيروت، ط (2)، (1415هـ).
  • عليش، محمد بن أحمد، منح الجليل شرح مختصر خليل، دار الفكر/بيروت، ط (1)، (1409هــ/1989م).
  • عمر، أحمد مختار عمر وآخرون، معجم الصواب اللغوي، عالم الكتب/ القاهرة، ط (1)، (1429هــ/ 2008م).
  • ابن فارس، أحمد بن فارس، مقاييس اللغة، تحقيق: عبد السلام هارون، دار الفكر/بيروت، ط (1)، (1399هــ/1979م).
  • فتاوى اللجنة الدائمة للبحوث العلمية والإفتاء، جمع وترتيب: أحمد بن عبد الرزاق الدويش، رئاسة إدارة البحوث العلمية والإفتاء/ الرياض، ط (1)، (1412هـ).
  • ابن قاضي شهبة، محمد بن أبي بكر، بداية المحتاج في شرح المنهاج، تحقيق: لجنة علمية في دار المنهاج، دار المنهاج/جدة، ط (1)، (1432هــ/2011م).
  • ابن قدامة المقدسي، عبد الله بن أحمد، المغني، مكتبة إحياء التراث العربي/ بيروت، ط (1)، (1405هــ/1985م).
  • ابن قدامة، عبد الله بن أحمد، الكافي في فقه الإمام أحمد، دار الكتب العلمية/ بيروت، ط (1)، (1414هــ /1994م).
  • القرطبي، أحمد بن عمر، المفهم لما أشكل من تلخيص كتاب مسلم، تحقيق وتعليق: محيي الدين ديب، وآخرون، دار ابن كثير/ دمشق ط (1)، (1417هــ/1996م).
  • القرطبي، محمد بن أحمد الأنصاري، الجامع لأحكام القرآن، تحقيق: أحمد البردوني، إبراهيم أطفيش، دار الكتب المصرية/القاهرة، ط (2)، (1384هــ/1964م).
  • القسطلاني، أحمد بن محمد، إرشاد الساري لشرح صحيح البخاري، المطبعة الكبرى الأميرية/ مصر، ط (7)، (1323هــ).
  • قشقوش، إيمان، موقف الشريعة الإسلامية من حماية البيئة، رسالة ماجستير (غير منشورة)، جامعة حيفا/فلسطين، (2007م)،
  • الكاساني، أبو بكر بن مسعود، بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع، دار الكتب العلمية/بيروت، ط (2)، (1406هــ/1986م).
  • كتالوج إدارة النفايات، صادر عن منظمة (MID 4 WASTE)، مشروع ممول من الاتحاد الأوروبي (ENICBC
  • كيف تتعامل مع النفايات الصلبة وتحقق فائدة منها؟ دليل إرشادي للعاملين في جمع ومعالجة النفايات الصلبة صادر عن منظمة العمل الدولية التابعة للأمم المتحدة، برنامج الموئل، ط (1)، (2024م).
  • الماوردي، علي بن محمد، الحاوي الكبير في فقه مذهب الإمام الشافعي وهو شرح مختصر المزني، تحقيق: علي محمد معوض وآخرون، دار الكتب العلمية/ بيروت، ط (1)، (1419هــ/1999م).
  • مجلــس التعــاون لــدول الخليــج العربيــة، الأمانــة العامــة، قطــاع الإنســان والبيئــة، الدليــل الإرشـادي لإدارة النفايـات البلديـة الصلبـة فـي دول مجلـس التعـاون لـدول الخليـج العربيـة، إصدار مجلــس التعــاون لــدول الخليــج العربيــة/الرياض، الأمانــة العامــة(2013م).
  • المحلي، جلال الدين محمد، شرح الجلال المحلي على منهاج الطالبين بحاشية قليوبي وعميرة، دار الفكر/بيروت، ط (1)، (1415هـ/1995م).
  • محمد، سامي إدريس الطيب، المسؤولية الدولية عن الأضرار البيئية لظاهرة الاحتباس الحراري، مجلة البحوث الفقهية والقانونية، جامعة دمنهور، عدد (40)، يناير (2023م/1444هـ).
  • المرتضى الزبيدي، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، دار الفكر/ بيروت، ط (1)، (1414هـ).
  • المرداوي، علي بن سليمان، الإنصاف في معرفة الراجح من الخلاف، دار إحياء التراث العربي/لبنان، ط (2)، (د.ت.).
  • المرغيناني، علي بن أبي بكر، الهداية في شرح بداية المبتدي، تحقيق: طلال يوسف، دار إحياء التراث العربي/بيروت، ط (1)، (د.ت).
  • معلمة زايد للقواعد الفقهية والأصولية، إعداد: مجموعة من العلماء، المجموعة الطباعية للنشر والتوزيع/دبي، دولة الإمارات العربية المتحدة، ط (1).
  • ابن مفلح، برهان الدين إبراهيم بن محمد، المبدع في شرح المقنع، دار الكتب العلمية/بيروت، ط (1)، (1418هــ/1997م).
  • ابن مفلح، شمس الدين محمد بن مفلح، الفروع وبهامشه تصحيح الفروع للمرداوي، تحقيق: حازم القاضي، دار الكتب العلمية/ بيروت، ط (1)، (1418هـ).
  • المناوي، عبد الرؤوف بن علي، فيض القدير شرح الجامع الصغير، المكتبة التجارية الكبرى/مصر، ط (1)، (1356هـ).
  • ابن منظور، محمد بن مكرم، لسان العرب، دار صادر/ بيروت، ط (3)، (1414هـ/1994م).
  • المواق، محمد بن يوسف العبدري التاج والإكليل لمختصر خليل، دار الكتب العلمية/بيروت، ط (1)، (1416هــ/1994م).
  • أبو النجا، حمدي، مخاطر التلوث البيئي، المكتبة الأكاديمية/القاهرة، ط (1)، (2012م/1423هـ).
  • ابن نجيم، إبراهيم بن نجيم، البحر الرائق شرح كنز الدقائق، دار الكتب العلمية/ بيروت، ط (1)، (1418هـ‍/1997م).
  • ابن نجيم، سراج الدين عمر بن إبراهيم، النهر الفائق شرح كنز الدقائق، تحقيق: أحمد عزو عناية، دار الكتب العلمية/بيروت، ط (1)، (1422هــ/2002م)،
  • النفراوي، أحمد بن غانم، الفواكه الدواني على رسالة ابن أبي زيد القيرواني، دار الفكر/بيروت، ط (1)، (1415هــ/1995م)،
  • النووي، يحيى بن شرف، المجموع شرح المهذب، دار الفكر/بيروت، ط (1)، (د.ت).
  • النووي، يحيى بن شرف، روضة الطالبين وعمدة المفتين، تحقيق: زهير الشاويش، المكتب الإسلامي/ بيروت، ط (3)، (1412هــ/1991م).
  • النووي، يحيى بن شرف، شرح صحيح مسلم، دار إحياء التراث العربي/ بيروت، ط (2)، (1392هـ).
  • وسيلة، عباس، د/سعود، د/فرحات، إدارة النفايات كمدخل للاقتصاد الدائري عرض حالة الاتحاد الأوروبي، مجلة البحوث الاقتصادية والمالية- جامعة العربي بن مهيدي أم البواقي، المجلد (6)، العدد (1)، يونيو(2019م).
  • الونشريسي، أحمد بن يحيى، المعيار المعرب والجامع المغرب عن فتاوي أهل إفريقية والأندلس والمغرب، تحقيق: جماعة من الفقهاء، إشراف الدكتور محمد حجي، وزارة الأوقاف المغربية، ط (1)، (1401هــ/1981م).

المراجع الأجنبية

 

  • Al-Asfour Al-Helailah, Fatema, Heba “Waste Management Mind Map: Public Environmental Awareness Project and Creativity in Knowledge and Performance” Journal of Sustainable Development, Published by Canadian Center of Science and Education Vol. 11, No. 3; 2018.
  • Al-Asfour, Fatemah, “Waste Characteristic Mind Map: Critical Environmental Awareness and Creatively in Knowledge and Education “London Journal of Research in Science: Natural and Formal,Volume 22 | Issue 5 | Compilation 1.0| 2022.
  • Pichtel, John, Waste Management Practices Municipal, Hazardous, and Industrial,Taylor & Francis Group Academic.

 

المواقع الإلكترونية

 

  • الأمم المتحدة، إدارة الشؤون الاقتصادية والاجتماعية، التنمية المستدامة

(https://sdgs.un.org/).تاريخ الرجوع له (15/سبتمبر/2024م).

  • منظمة الإسكوا (ESCWA)، التابعة للأمم المتحدة

 (https://www.unescwa.org/ar). (12/8/2024م).

  • موقع منظمة العفو الدولية: تقرير بعنوان: تغير المناخ.

(https://www.amnesty.org/ar).

  • وكالة الأناضول للأخبار، (https://www.aa.com.tr/ar).
  • وكالة حماية البيئة الأمريكية (EPA)، مهمة وكالة حماية البيئة هي حماية صحة الإنسان والبيئة. (https://www.epa.gov/).
  • ويكيبيديا (https://ar.wikipedia.org/wiki)

 

References:

 

  • 'ahmad, al'iimam 'ahmad bin hanbal, masayil al'iimam 'ahmad biriwayat aibnih eabd allah, tahqiqu: zuhayr alshaawish, almaktab al'iislamia/ bayrut, t (1), (1401h/1981ma),
  • al'ashqar, jan, al'iidarat almustadamat lilnufayat alsulbati: nahw astiratijiat kamilat wafaeaalati, almajalat alearabiat lisiasat aleulum waltiknulujya waliabtikar, aleadad (3), almujalad (3), (2022mi).
  • al'ansari, zakariaa bin muhamada, 'asnaa almutalib fi sharh rawd altaalibi, dar alkitaab al'iislami/dimashqa, t (1), (di.t).
  • albabirti, muhamad bin muhamadi, aleinayat sharh alhidayati, dar alfikir/birut, t (1), (di.t).
  • albaji, sulayman bn khalaf alqurtibii, almuntaqaa sharh almuata'a, dar alkitaab al'iislamii, alqahirati, t (2), musawarat ean matbaeat alsaeadati/alqahirati, t (1), (1332h).
  • albjirmi, sulayman bin muhamada, tuhfat alhabib ealaa sharh alkhatib, dar alkutub aleilmiati/birut, t (1), (1417h/1996mi).
  • albikri, euthman bin muhamad shataa, 'iieanat altaalibin ealaa hali 'alfaz fatih almueini, dar alfikiri/dimishqi, ta(1),(1418h/1997mi).
  • albhuti, mansur bin yunus, sharah muntahaa al'iiradati, ealim alktbi/birut, ta(1), (1414h/1993mi).
  • albhuti, mansur bin yunus, kashaaf alqanae ean matn al'iiqnaei, dar alkutub aleilmiati/birut, t (1), (da.t).
  • alburnu, muhamad sidqi bin 'ahmadu, mawsueat alqawaeid alfiqhiati, muasasat alrisalati/birut, t (1), (1424h/2003ma).
  • abin taymiatu, shaykh al'iislam 'ahmad bin eabd alhalimi, alfatawaa alkubraa, dar alkutub aleilmiati, bayrut, ta(1), (1408hi/1987mi).
  • abin taymiatu, shaykh al'iislam 'ahmad bin eabd alhalimi, majmue alfatawaa, tahqiqu: eabdalrahman bin qasimi, majmae almalik fahd litibaeat almushafa/almadinat alnabawiat almunawarati, t (1), (1416h/1995ma).
  • aljasasi, 'ahmad bin ealiin alraazi, 'ahkam alqurani, tahqiqu: eabd alsalam muhamad, dar alkutub aleilmiati/birut, t (1), (1415h/1994ma).
  • aljamili, alduktur sayid muhamad, al'iislam walbiyatu, markaz alkitab lilnashra/alqahirati, t (1), (1997mi/1417h),
  • abin hajar alhitmi, 'ahmad bin muhamad, tuhfat almuhtaj fi sharh alminhaj bihashiat alshiyrwani waleabaadi, tahqiqu: lajnat min aleulama'i, almaktabat altijariat alkubraa/ masr, t (1), (1357h).
  • abin hajara, 'ahmad bin ealii aleasqalani, fatah albari sharh sahih albukhari, tarqimu: muhamad fuaad eabd albaqi, 'iishrafi: muhibi aldiyn alkhatibi, euliq ealayhi: alealaamatu: eabd aleaziz bin eabd allah bin bazi, dar almaerifati/birut, t (1), (1379h/1960ma).
  • alhatabi, muhamad bin muhamad alrrueyny, mawahib aljalil fi sharh mukhtasar khalila, dar alfikir/birut, t (3), (1412h/1992ma).
  • alkharshi, muhamad bin eabd allahi, sharah mukhtasar khalil bihashiat aleadwi, dar alfikr liltibaeati/ bayrut, t (1), (di.t).
  • alkhatabi, hamd bin muhamad albasti, maealim alsanan, almatbaeat aleilmiati/ halbu, t (1), (1351h/1932ma).
  • khanfar, eayid radi, altalawuth albiyiyu (alhawa'i-alma'i-alghidha'u), dar alkutub aleilmiati/birut, ta(1), (2023mi).
  • aldabasi, 'amal bint 'iibrahim bin eabd allah, altkhllus min alnufayat altibiyat dirasatan fiqhiatan, markaz altamayuz albahthii fi fiqh alqadaya almueasirati/jamieat al'iimam muhamad bin sueud al'iislamiati/ alrayad, (1433h),
  • aldisuqi, muhamad bn earfata, hashiat ealaa alsharh alkabir lildirdir, dar alfikir/birut, t (1), (di.t).
  • aldilil al'iirshadiu li'iidarat alnafayiat albaladit alsalbat fay dual mujals altaeawin lidual alkhilij alearabiti.
  • alduwsari, nayif bashir minifi, tadwir alnufayat fi alkuayti: dirasat fi jughrafia albiyat alhadariatu, majalat wadi alniyl lildirasat walbuhuth al'iinsaniat walaijtimaeiat waltarbawiati, kuliyat aladab, jamieat alqahirati/ fare alkhartum, aleadad (5), almujalad (5).
  • alraafiei, eabd alkarim bin muhamadi, fath aleaziz bisharh alwajiz, dar alfikri/ bayrut, t (1), (di.t),
  • alrahibani, mustafaa bin saedi, mutalib 'uwli alnahaa fi sharh ghayat almuntahaa, almaktab al'iislamia/dimashqa, t (2), (1415h).
  • abn rushd alhafidi, muhamad bin 'ahmadu, bidayat almujtahid wanihayat almuqtasid, matbaeat mustafaa albabi alhalabii wa'awladihi/masir, ta(4), (1395h/1975ma).
  • alrimli, muhamad bin 'abi aleabaas 'ahmadu, nihayat almuhtaj fi sharh alminhaji, dar alfikri/ bayrut, t (al'akhirati), (1404h/1984ma).
  • alruyani, eabd alwahid bn 'iismaeili, bahr almadhhabi, tahqiqu: tariq fatahi, dar alkutub aleilmiati/birut, t (1), (1419h),
  • alzuhayli, muhamad mustafaa, alqawaeid alfiqhiat watatbiqatuha fi almadhahib al'arbaeati, dar alfikri/dimishqi, t (1), (1427h/2006mi).
  • alzarqa, 'ahmad bin muhamadi, sharh alqawaeid alfiqhiati, sahahah waealaq ealayhi: mustafaa 'ahmad alzarqa, dar alqilmu/dimshqa, t (2), (1409h/1989ma).
  • alzarkashi, muhamad bin bihadir, almanthur fi alqawaeid alfiqhiati, wazarat al'awqaf alkuaytiati, t (2), (1405h/1985ma).
  • alzamakhshiri, mahmud bin eamru, 'asas albalaghati, tahqiqu: muhamad basla, dar alkutub aleilmiati/ bayrut, t (1), (1419h/1998mi),
  • alzilei, euthman bin eulay, tabyin alhaqayiq sharh kanz aldaqayiqi, almatbaeat alkubraa al'amiriati/ bulaq, t (1), (1313h),
  • alssbiki, eabd alwahaab bn taqi aldiyn, al'ashbah walnazayir, dar alkutub aleilmiati/birut, t (1), (1411h/1991ma),
  • alsihibani, eabd allh bn eumra, 'ahkam albiyat fi alfiqh al'iislamii, dar abn aljuzi, aldamaam, t (1), (1429hi/2008mi).
  • alsaedi, eabd alrahman bin nasir, taysir alkarim alrahman, tahqiqu: eabd alrahman alluwayahaqi, muasasat alrisalati/alriyad, ta(1), (1420h/2000mi), .
  • alsyuti, jalal aldiyn eabd alrahman bin 'abi bakr, al'ashbah walnazayir, dar alkutub aleilmiati/birut, ta(1), (1411h/1990mi),
  • alsyuti, jalal aldiyn eabd alrahman bin 'abi bakr, marqat alsueud 'iilaa sunan 'abi dawud, tahqiqu: muhamad shayib sharif, dar abn hazma/birut, t (1), (1433h/2012ma).
  • alshaatibi, 'iibrahim bin musaa allakhmi, almuafaqat fi 'usul alsharieati, tahqiqu: mashhur hasana, dar abn eafan/ eaman, t (1), (1417h/ 1997ma).
  • alshaafieii, al'iimam muhamad bin 'iidris, al'umi, dar almaerifati/ bayrut, t (1), (1410h/1990mi).
  • alshirbini, muhamad bin 'ahmadu, mughniy almuhtaj 'iilaa maeani 'alfaz alminhaji, dar alkutub aleilmiati/birut, t (1), (1415h/1994ma).
  • alshukani, muhamad bin eulay, nil al'awtar fi sharh muntaqa al'akhbari, tahqiqu: eisam aldiyn alsabaabiti, dar alhadithi/ masr, t (1), (1413h/1993ma).
  • shikhi zadahu, eabd alrahman bin muhamadi, mujamae al'anhur fi sharh multaqaa al'abhara, dar 'iihya' alturath alearbi/birut, t (1), (di.t),
  • alshiyrazi, 'iibrahim bin eulay, almuhadhab fi fiqh al'iimam alshaafieii, dar alkutub aleilmiati/birut, t (1), (1985m/1405h).
  • alsaawi, 'ahmad bin muhamad, bilughat alsaalik li'aqrab almasalik almaeruf bihashiat alsaawi ealaa alsharh alsaghira, dar almaearifi/alriyad, ta(1), (da.t).
  • alsuqli, muhamad bin eabd allah, aljamie limasayil almudawanati, tahqiqu: majmueat albahithina, maehad albuhuth aleilmiat wa'iihya' alturath al'iislami/jamieat 'umi alquraa, dar alfikr liltibaeat walnashr waltawziei/ makat almukaramati, t (1), (1434h/2013ma),
  • alsaneani, al'amir muhamad bin 'iismaeil, alttanwyr sharh aljamie alssaghiri, tahqiqu: mhmmad 'iishaqa, maktabat dar alsalami/ alrayad, t (1), (1432h/2011mi),
  • altabri, muhamad bin jirir, jamie albayan, tahqiqu: 'ahmad shakir, muasasat alrisalati/birut, t (1), (1420h/2000ma).
  • abin eabidin, muhamad 'amin bin eumra, radu almuhtar ealaa aldiri almukhtar, dar alfikir/birut, t (2), (1412h/1992ma).
  • eabd alwahaab albaghdadi, alqadi eabd alwahaab bin eulay, almaeunat ealaa madhhab ealam almadinati, tahqiqu: hamish eabd alhqq, almaktabat altijariati/mkat almukaramati, t (1), (1414h/1994ma).
  • aleabdari, muhamad bin yusuf, altaaj wal'iiklil limukhtasar khalil, dar alfikir/birut, t (1).
  • aleuthaymin, muhamad bin salihin, sharh riad alsaalihina, dar alwatan lilnashri/alriyad, t (1), (1426h/2006ma).
  • aleizi abn eabd alsalami, eabd aleaziz bin eabd alsalami, qawaeid al'ahkam fi masalih al'anami, tahqiqu: tah eabd alrawuwf saedu, maktabat alkuliyaat al'azhariat/alqahirati, t (1), (1414h/1991ma).
  • aleazim abadi, muhamad alsidiqi, eawn almaebud sharh sunan 'abi dawud, dar alkutub aleilmiati/ bayrut, t (2), (1415h).
  • ealish, muhamad bin 'ahmadu, manah aljalil sharh mukhtasar khalil, dar alfikir/birut, t (1), (1409h/1989ma).
  • eumra, 'ahmad mukhtar eumar wakhrun, muejam alsawab allughawii, ealam alkutub/ alqahirati, t (1), (1429h/ 2008mi).
  • abin faris, 'ahmad bin faris, maqayis allughati, tahqiqu: eabd alsalam harun, dar alfikir/birut, t (1), (1399h/1979ma).
  • fatawaa allajnat aldaayimat lilbuhuth aleilmiat wal'iifta', jame watartiba: 'ahmad bin eabd alrazaaq alduwysh, riasat 'iidarat albuhuth aleilmiat wal'iifta'/ alrayad, t (1), (1412h).
  • abin qadi shahbata, muhamad bin 'abi bakr, bidayat almuhtaj fi sharh alminhaji, tahqiqu: lajnat eilmiat fi dar alminhaji, dar alminhaja/jdati, t (1), (1432h/2011ma).
  • abn qudamat almaqdisi, eabd allh bin 'ahmadu, almaghni, maktabat 'iihya' alturath alearabii/ bayrut, t (1), (1405h/1985mi).
  • abn qadamat, eabd allh bin 'ahmadu, alkafi fi fiqh al'iimam 'ahmadu, dar alkutub aleilmiati/ bayrut, t (1), (1414hi /1994ma).
  • alqurtubii, 'ahmad bn eumri, almifham lamaa 'ushakil min talkhis kitab muslamin, tahqiq wataeliqu: muhyi aldiyn dib, wakhrun, dar abn kathir/ dimashq t (1), (1417h/1996ma).
  • alqurtubi, muhamad bin 'ahmad al'ansari, aljamie li'ahkam alqurani, tahqiqu: 'ahmad albarduni, 'iibrahim 'atfish, dar alkutub almisriatu/alqahirati, t (2), (1384h/1964ma).
  • alqustalanii, 'ahmad bin muhamada, 'iirshad alsaari lisharh sahih albukharii, almitbaeat alkubraa al'amiriati/ masr, t (7), (1323h).
  • qishqush, 'iiman, mawqif alsharieat al'iislamiat min himayat albiyati, risalat majistir (ghayar manshuratin), jamieat hifa/filastin, (2007ma),
  • alkasani, 'abu bakr bin maseudin, badayie alsanayie fi tartib alsharayiea, dar alkutub aleilmiati/birut, t (2), (1406h/1986ma).
  • kataluj 'iidarat alnufayati, sadir ean munazama (MID 4 WASTE), mashrue mumawal min alaitihad al'uwrubiyi (ENICBC),
  • kayf tataeamal mae alnufayat alsulbat watuhaqiq fayidatan minha? dalil 'iirshadiun lileamilin fi jame wamuealajat alnufayat alsulbat sadir ean munazamat aleamal aldawliat altaabieat lil'umam almutahidati, barnamaj almawyil, t (1), (2024ma).
  • almawardi, eali bin muhamadi, alhawi alkabir fi fiqh madhhab al'iimam alshaafieii wahu sharh mukhtasar almuzni, tahqiqu: eali muhamad mueawad wakhrun, dar alkutub aleilmiati/ bayrut, t (1), (1419h/1999mi).
  • mjals altaeiawn lidual alkhilij alearbiiti, al'amant aleamat, qutae al'iinsian walbiytu, aldilil al'iirshadiu li'iidarat alnafayat albaladit alsalbat fay dual mujalas altaeawin lidual alkhilij alearabiti, 'iisdar mujalas altaeiawn lidual alkhilij alearbiti/alrryad, al'amant aleama(2013mi).
  • almahaliy, jalal aldiyn muhamad, sharah aljalal almahaliyi ealaa minhaj altaalibin bihashiat qalyubi waeumayrata, dar alfikir/birut, t (1), (1415h/1995ma).
  • mihamadu, sami 'iidris altiyb, almaswuwliat alduwaliat ean al'adrar albiyiyat lizahirat aliahtibas alharari, majalat albuhuth alfiqhiat walqanuniati, jamieat diminhur, eadad (40), yanayir (2023ma/1444h).
  • almurtadaa alzubaydii, muhamad bin muhamadi, taj alearus min jawahir alqamus, dar alfikri/ bayrut, t (1), (1414h).
  • almardawi, ealiin bin sulaymani, al'iinsaf fi maerifat alraajih min alkhilafi, dar 'iihya' alturath alearbi/libnan, t (2), (da.t.).
  • almirghinani, eali bin 'abi bakr, alhidayat fi sharh bidayat almubtadi, tahqiqu: talal yusif, dar 'iihya' alturath alearbi/birut, t (1), (di.t).
  • muealimat zayid lilqawaeid alfiqhiat wal'usuliati, 'iiedadu: majmueat min aleulama'i, almajmueat altibaeiat lilnashr waltawziea/dbi, dawlat al'iimarat alearabiat almutahidati, t (1).
  • abin muflihi, burhan aldiyn 'iibrahim bin muhamadi, almubdie fi sharh almuqaniei, dar alkutub aleilmiati/birut, t (1), (1418h/1997ma).
  • abin muflihi, shams aldiyn muhamad bin muflihi, alfurue wabihamishih tashih alfurue lilmardawi, tahqiqu: hazim alqadi, dar alkutub aleilmiati/ bayrut, t (1), (1418h).
  • almanawi, eabd alrawuwf bn eulay, fayd alqadir sharah aljamie alsaghira, almaktabat altijariat alkubraa/masir, t (1), (1356h).
  • abn manzuri, muhamad bin mukram, lisan alearabi, dar sadir/ birut, t (3), (1414h/1994mi).
  • almawaqi, muhamad bin yusuf aleabdarii altaaj wal'iiklil limukhtasar khalila, dar alkutub aleilmiati/birut, t (1), (1416h/1994ma).
  • 'abu alnajaa, hamdi, makhatir altalawuth albiyiy, almaktabat al'akadimiati/alqahirati, t (1), (2012ma/1423h).
  • abin najim, 'iibrahim bin najim, albahr alraayiq sharh kanz aldaqayiqi, dar alkutub aleilmiati/ bayrut, t (1), (1418h‍/1997mi).
  • abin najim, siraj aldiyn eumar bin 'iibrahim, alnahr alfayiq sharh kanz aldaqayiqi, tahqiqu: 'ahmad eazw einayata, dar alkutub aleilmiati/birut, t (1), (1422h/2002ma),
  • alnifrawi, 'ahmad bin ghanim, alfawakih aldawaniu ealaa risalat abn 'abi zayd alqayrawani, dar alfikir/birut, t (1), (1415h/1995ma),
  • alnawawii, yahyaa bin sharaf, almajmue sharah almuhadhabi, dar alfikir/birut, t (1), (di.t).
  • alnnwawi, yahyaa bin sharaf, rawdat altaalibin waeumdat almuftina, tahqiqu: zuhayr alshaawish, almaktab al'iislamia/ bayrut, t (3), (1412h/1991ma).
  • alnawawii, yahyaa bin sharaf, sharh sahih muslami, dar 'iihya' alturath alearabii/ bayrut, t (2), (1392h).
  • wasilati, eabaas, di/saeud, di/frihat, 'iidarat alnufayat kamadkhal lilaiqtisad aldaayirii earad halat alaitihad al'uwrubiy, majalat albuhuth alaiqtisadiat walmaliati- jamieat alearabii bin mahidi 'amm albawaqi, almujalad (6), aleadad (1), yunyu(2019ma).
  • alwnishrisi, 'ahmad bin yahyaa, almieyar almuearib waljamie almaghrib ean fatawi 'ahl 'iifriqiat wal'andalus walmaghribi, tahqiqu: jamaeat min alfuqaha', 'iishraf alduktur muhamad haji, wizarat al'awqaf almaghribiati, t (1), (1401h/1981ma).

almawaqie al'iiliktirunia:

  • al'umam almutahidatu, 'iidarat alshuwuwn alaiqtisadiat walaijtimaeiati, altanmiat almustadama

(https://sdgs.un.org/).tarikh alrujue lah (15/sibtambar/2024mi).

  • munazamat al'iiskwa (ESCWA), altaabieat lil'umam almutahida

(https://www.unescwa.org/ar). (12/8/2024mi).

  • mawqie munazamat aleafw alduwliatu: taqrir bieunwani: taghayur almunakhi.

(https://www.amnesty.org/ar).

  • wakalat al'anadul lil'akhbari, (https://www.aa.com.tr/ar).
  • wikalat himayat albiyat al'amrikia (EPA), muhimat wikalat himayat albiyat hi himayat sihat al'iinsan walbiyati. (https://www.epa.gov/).
  • wikibidya (https://ar.wikipedia.org/wiki)