المخدرات الإلكترونية وأثرها على قيام المسؤولية الجنائية / Electronic Drugs and Their Impact on the Establishment of Criminal Responsibility

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

جامعة الأزهر -كلية الدراسات الإسلامية والعربية للبنات القاهرة

المستخلص

أدى التطور التكنولوجي الهائل في العصر الحديث إلى ظهور أنماط جديدة من الجرائم الإلكترونية، من أبرزها ما يُعرف بـ "المخدرات الإلكترونية"، وهي ملفات صوتية تُحدث تأثيرات نفسية وعقلية عند الاستماع إليها من خلال ترددات مختلفة في كل أذن تُنتج ذبذبات دماغية تؤثر في الوعي والإدراك. وتمثل هذه الظاهرة تحديًا أمنيًا وقانونيًا واجتماعيًا خطيرًا نظرًا لسهولة انتشارها عبر الإنترنت دون الحاجة إلى أدوات مادية، مما يصعّب من عملية ضبطها ومكافحتها.
تنبع أهمية هذا البحث من كونه يتناول إحدى النوازل المستجدة التي أفرزها التطور التقني، ويسعى إلى تحديد الحكم الشرعي لهذه الظاهرة وتكييفها الفقهي والقانوني، وبيان مدى اعتبارها من المؤثرات العقلية المحرّمة شرعًا والمجرّمة قانونًا. كما يهدف إلى التعريف بطبيعتها وأنواعها وطرق ترويجها وتأثيراتها، ودراسة المسؤولية الجنائية للمروّجين، وتحليل مدى استيعاب القوانين الحالية ولا سيما قانون مكافحة المخدرات رقم (182) لسنة 1960 وتعديلاته، وقانون مكافحة جرائم تقنية المعلومات رقم (175) لسنة 2018 لهذه الظاهرة الحديثة.
وقد اعتمد البحث على مناهج متعددة تشمل المنهج الاستقرائي في تتبع أقوال الفقهاء، والمنهج الوصفي التحليلي في توصيف الظاهرة ودراسة آثارها، والمنهج الاستنباطي في استنتاج الأحكام الشرعية. وقُسِّم إلى ثلاثة مباحث رئيسة تناولت: ماهية المخدرات الإلكترونية وأحكامها العامة، والمسؤولية الجنائية للمروّجين والمستخدمين، والتكييف الفقهي والشرعي لها.
وتخلص الدراسة إلى أن المخدرات الإلكترونية تمثل تهديدًا حقيقيًا للعقل البشري ولأمن المجتمع، وتستدعي وضع أطر قانونية وتشريعية واضحة، إلى جانب التوعية المجتمعية والرقابة التقنية، للحد من انتشارها وحماية القيم والأمن العام.
 
The tremendous technological advancement in the modern era has led to the emergence of new forms of cybercrimes, most notably what is known as "electronic drugs". These are audio files that produce psychological and mental effects when listened to by transmitting different frequencies to each ear, generating brainwaves that influence awareness and perception. This phenomenon poses a serious security, legal, and social challenge due to its easy spread through the internet without the need for physical materials, making its control and suppression more difficult.
The importance of this research lies in addressing one of the newly emerging issues resulting from technological development. It aims to determine the Islamic legal ruling (Shar‘i) on this phenomenon and to classify it from both juridical and legal perspectives, clarifying whether it can be considered a prohibited psychoactive substance under Islamic law and a criminal offense under modern legislation. The study also seeks to define the nature, types, methods of promotion, and effects of electronic drugs, analyze the criminal liability of their promoters, and assess the extent to which current laws — particularly Law No. (182) of 1960 on Narcotics Control and its amendments, and Law No. (175) of 2018 on Cybercrime — address this emerging issue.
The research adopts multiple methodologies, including the inductive approach in tracing scholars’ opinions, the descriptive-analytical approach in describing the phenomenon and examining its effects, and the deductive approach in deriving relevant Islamic legal rulings. The study is divided into three main sections: the nature and general rulings of electronic drugs, the criminal liability of promoters and users, and their juridical and Islamic classification.
The study concludes that electronic drugs pose a real threat to human cognition and societal security, necessitating the establishment of clear legal and legislative frameworks, along with community awareness and technical oversight, to limit their spread and safeguard societal values and public safety.

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


  1. القرآن الكريم

    كتب الحديث:

    1. أبو العباس أحمد بن عمر بن إبراهيم القرطبي، المفهم لما أشكل من تلخيص مسلم ، حققه وعلق عليه وقدم له: محيي الدين ديب ميستو - أحمد محمد السيد - يوسف علي بديوي - محمود إبراهيم بزال، الناشر: (دار ابن كثير، دمشق - بيروت)، (دار الكلم الطيب، دمشق - بيروت)، الطبعة: الأولى، ١٤١٧ هـ - ١٩٩٦ م
    2. أبو داود، سليمان بن الأشعث السِّجستاني الأزدي (ت275هــ). سنن أبي داود، طبعة دار ابن حزم، بيروت: 2016م
    3. البخاري، محمد بن إسماعيل (ت256هــ). صحيح البخاري، تحقيق: خليل مأمون شيحا. بيروت: دار المعرفة للطباعة والنشر، الطبعة الأولى، 2014م.
    4. كمال الدين محمد بن موسى الدميري الشافعي، النجم الوهاج في شرح المنهاج، الطبعة الأولى، 1425هــ / 2004م

    اللغة والمعاجم:

    1. محمد بن منظور الأنصاري، لسان العرب -دار صادر، بيروت، ط. 1414هــ
    2. محمد بن يعقوب الفيروزآبادي، القاموس المحيط، الناشر: مؤسسة الرسالة، بيروت، ط2005

    الفقه المالكي:

    1. أبو العباس أحمد بن محمد الصاوي المالكي (المتوفى 1241هــ)، بلغة السالك لأقرب المسالك، المعروف بـ"حاشية الصاوي على الشرح الصغير"، دار المعارف
    2. أحمد بن غانم بن سالم بن مهنا شهاب الدين النفراوي الأزهري المالكي (المتوفى 1126هــ)، الفواكه الدواني على رسالة ابن أبي زيد القيرواني، دار الفكر، 1415هــ / 1995م

     

    الفقه الحنفي:

    1. أبو محمد محمود بن موسى بن أحمد بن محمد البخاري، المعروف بـ"بدر الدين العيني" (المتوفى سنة 855هــ)، البناية شرح الهداية، دار الكتب العلمية، بيروت لبنان، الطبعة الأولى، 1420هــ
    2. عبد الحق بن سيف الدين الدهلوي الحنفي (المولود بدهلي سنة 957هــ المتوفى 1002هــ)، حاتم، دار النوادر دمشق، سوريا، الطبعة الأولى، 1435هــ / 2014م

    الفقه الشافعي:

    1. عبد الكريم بن محمد بن عبد الكريم القزويني، أبو القاسم الرافعِي (المتوفى 623هــ)، العزيز شرح الوجيز (الشرح الكبير)، تحقيق: عادل أحمد عبد الموجود وعلي محمد معوض، دار الكتب العلمية، بيروت لبنان، الطبعة الأولى، 1417هــ / 1997م

    فقه عام ومقارن

    1. محمد بن إبراهيم بن عبد الله التويجري، موسوعة الفقه الإسلامي، دار الأفكار الدولية، الطبعة الأولى، 1430هــ / 2009م
    2. فيصل بن عبد العزيز بن أحمد المبارك الجرملّي (المتوفى 1376هــ)، بستان الأحبار مختصر نيل الأوطار، دار إشبيليا للنشر والتوزيع الرياض، الطبعة الأولى، 1419هــ / 1998م
    3. محمد بن محمد سالم المجلسي الشنقيطي(1206-1302هــ)، لوامع الدرر في هتك أستار المختصر، تحقيق ونشر: دار الرضوان، نواكشوط موريتانيا، الطبعة الأولى، 1436هــ / 2015م
    4. وزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية الكويت، الموسوعة الفقهية الكويتية، الطبعة الأولى، مطابع دار الصفوة مصر

    أصول الفقه والقواعد الفقهية:

    1. القاضي أبو يعلى، محمد بن الحسين بن محمد بن خلف ابن الفراء (المتوفى نحو 458هــ)، العدة في أصول الفقه. حققه د. أحمد بن علي بن سِير المباركي، أستاذ مشارك بكلية الشريعة، جامعة الملك سعود الرياض، المملكة العربية السعودية، 1410هــ / 1990م
    2. نور الدين بن مختار الخادمي، علم المقاصد الشرعية، مكتبة العبيكان، الرياض، ط 1421هــ.

    المسائل الفقهية المعاصرة:

    1. أحمد حاج علي الأزرق، المسكرات والمخدرات، الجامعة الإسلامية، المدينة المنورة، المجلد الرابع عشر، العدد 54
    2. محمد بن علي الشوكاني (المتوفى 1250هــ)، البحث المسفر عن تحريم كل مسكر ومفتر، دار البخاري، المدينة المنورة المملكة العربية السعودية، الطبعة الأولى، 1415هــ

    الكتب المعاصرة:

    1. ابن داود إبراهيم، وسيلة عياد، أنثروبولوجيا التصدي للمشكلات الرقمية لدى الشباب العربي، المخدرات الرقمية نموذجًا- الجزائر- جامعة الجلفة
    2. أحمد سفرجي حن النهاري، المخدرات الرقمية: تقنيات صوتية وإدمان الوهم الإلكتروني، سكاي نيوز عربية، نقلًا عن موقع الموقع الإلكتروني : com
    3. أحمد عبد الرحمن، استخدام الإنترنت في تعاطي المخدرات الرقمية، بحث مقدَّم للإدارة العامة للمعلومات و التوثيق، قطاع الشؤون الفنية، وزارة الداخلية، القاهرة، ديسمبر 2010
    4. إدوارد غالي الذهبي، جرائم المخدرات، مكتبة غريب، القاهرة، 1988.
    5. حيري ياسين، المخدرات الرقمية، جامعة الأمير عبد القادر للعلوم الإسلامية، قسنطينة الجزائر
    6. خالد كاظم أبو دوج، المخدرات الرقمية: مقارنة علمية، جامعة نايف العربية للعلوم الأمنية، ندوة "المخدرات الرقمية وتأثيرها على الشباب العربي"، 1412هــ / 2016م
    7. خالد ممدوح إبراهيم، الجريمة الإلكترونية، الدار الجامعية، الإسكندرية، 2010م
    8. دار الإفتاء المصرية، الفتاوى الإسلامية من دار الإفتاء المصرية، المجلد السابع عشر: أعلام المقتبس من سنة 1895م إلى سنة 1996م، القاهرة، الطبعة الأولى، 2010م، فتوى رقم 167، سجل 128 بتاريخ 1/11/1991م، من فتاوى الأستاذ الدكتور محمد سيد طنطاوي
    9. رامي متولي القاضي، مكافحة الإجرام المنظّم عبر شبكة الإنترنت المظلمة دراسة تحليلية في التشريع المصري، العدد الثالث، المجلد 64، سنة 2021
    10. ساجد رفعت حسين السعدي، المخدرات الرقمية: تنظيمها ومسؤوليتها الجنائية، بغداد، مطبعة الكتاب، 2023
    11. سعد المغربي، التعود والإدمان على المخدرات، دار المعارف، القاهرة، الطبعة 1971
    12. سلوى علي سليم، الإسلام والمخدرات، كلية الدراسات الإنسانية، جامعة الأزهر، مكتبة وهبة للنشر، الطبعة الأولى
    13. عبد الله بن محمد الطيار، وعبد الله بن محمد المطلق، ومحمد بن إبراهيم الموسى، الفقه الميسر، دار الوطن للنشر، الرياض المملكة العربية السعودية، الطبعة الأولى، 1434هــ / 2011م
    14. عبد الناصر بن خضر ميلاد، البيوع المحرمة والمنهي عنها، رسالة دكتوراه، جامعة الخرطوم، 1425هــ - 2004م، الناشر: دار الهدى النبوي مصر المنصورة، سلسلة الرسائل الجامعية (الطبعة الأولى، 1426هــ - 2005م)
    15. عبير نجم عبد الله أحمد، المخدرات الرقمية وتداعياتها على المراهقين وسبل الوقاية والعلاج، نُشر عام 2019 على موقع: https://www.iasj.net.
    16. علياء حسين مبارك، المخدرات الرقمية، شرطة دبي مركز دعم اتخاذ القرار، الإمارات العربية المتحدة، 2013
    17. عودة فالح الخلايلة، دور المختبرات الثنائية في مكافحة المخدرات والعقاقير الطبية الخطرة، حلقة علمية بعنوان "تحليل المعلومات الثنائية في مجال مكافحة المخدرات"، عمان المملكة الأردنية الهاشمية، 2011م
    18. عوض محمد، قانون العقوبات القسم الخاص جرائم المخدرات والتعريف الجمركي، المكتب المصري الحديث للطباعة والنشر، القاهرة، 1996م
    19. فضل بن عبد الله مراد، المقدمة في فقه العصر، الجيل الجديد ناشرون، صنعاء اليمن، الطبعة الثانية، 1437هــ / 2016م
    20. قانون المخدرات المصري رقم 182 لسنة 1960م، المعدّل بالقانون رقم 122 لسنة 1989م.
    21. المادة 23 من قانون مكافحة جرائم تقنية المعلومات المصري رقم 175 لسنة 2018م
    22. محمد حسن والي، المخدرات الرقمية: جذورها ونشأتها وآثارها المستقبلية، قسم الدراسات الاجتماعية، مركز النهرين للدراسات الاستراتيجية، نُشر بتاريخ 2022/3/16، https://www.alnahrain .iq/post/70
    23. محمد عبد الخالق الراجح، المخدرات الرقمية نحو سياسة تحريمية في الأردن، رسالة ماجستير، كلية الحقوق، جامعة جرش، الأردن، 2019
    24. محمد نور الدين، المخدرات الرقمية وتدخل المُشرِّع الجنائي، دراسة، جامعة الشارقة، الإمارات العربية المتحدة، 2015م
    25. محمود علي مرسي، المخدرات الرقمية والإدمان الرقمي، جامعة قناة السويس، القاهرة، 2017م.
    26. مصطفى الشاذلي، الجريمة والعقاب في قانون المخدرات، المكتب العربي الحديث، الإسكندرية، 1986م
    27. موسوعة الإدمان ، على الموقع: http://www.dddictionwiki.com .(2016)

    المقالات والصحف والمجلات:-

    1. ابن محمد عبد الله الشريف، المخدرات الرقمية، مجلة النبراس، المملكة العربية السعودية، جامعة نايف العربية للعلوم الأمنية، 2016
    2. أحسن مبارك، طبيعة المخدرات الرقمية، الرياض، 2016م https://repository.nauss.edu.sa/handle/123456789/63515
    3. بلقيس عبد الرحمن حامد فتونة، المخدرات الرقمية: حقيقتها وآثارها، مجلة العدل، وزارة العدل المكتب الفني، العدد 48، السنة 19، إبريل 2017م
    4. بوقر بن عبد الحليم، نحو مكافحة ظاهرة المخدرات الرقمية، مجلة المستنصرية للدراسات العربية والدولية، العدد 6، ص 79. رابط المقال https://www.asj.net/iasj/download/c27406F615%20Refe%2029
    5. الجريدة الرسمية، العدد 32 مكرر (ج)، 14 أغسطس 2018، ص 17.
    6. جيهان شعيب، الوقاية المبكرة من المخدرات الرقمية خير من علاج آثارها المجتمعية، صحيفة الخليج، 8 سبتمبر 2012م. رابط المقال https://bit.ly/2p3dVs
    7. حسن مسعود الطوير، درء مفسدة المخدرات، مجلة جامعة ناصر الأممية ليبيا، العدد 4، 2009
    8. خالد محمد شعبان، ظاهرة إدمان المخدرات الصوتية في الفقه الإسلامي وأهل الخبرة دراسة مقارنة عند المعاصرين، منشور بمجلة الشريعة والقانون، جامعة الأزهر فرع تفهنا الأشراف، محافظة الدقهلية، 2019م، المجلد (21)، العدد (2)
    9. خميس آل خطاب، التكييف القانوني للمخدرات الرقمية وأثره على قيام المسؤولية الجزائية في التشريع الأردني، مجلة جامعة الحسين بن طلال للبحوث، المجلد 7، العدد (2)، عام 2021، ص 194. رابط المقال:

    https://rjournal.ahu.edu.jo/Admin-site/Articles/Images/26fd5cfd-7170-49-94be-c4eb56f5dega.pdf

    1. سرحان حسن المعيني، المخدرات الرقمية وآثارها: دراسة استطلاعية على طلاب الجامعات والمدارس، مجلة العلوم الشرطية والقانونية، العدد 3، أكاديمية العلوم الشرطية
    2. عادل محمد الصادق، د. شيرين حسن محمد، مستوى الوعي بالذات فيما يتعلق بالمخدرات الرقمية لدى الشباب ودور الجامعة المقترح في مواجهتها، مجلة جامعة الفيوم للعلوم التربوية والنفسية، المجلد الرابع عشر، العدد الثالث، يوليو 2020م
    3. عائشة السعدي، محمد سليمان النور، المخدرات الرحيمة وآثارها على مقصد العقل دراسة مقاصدية، بحث منشور بمجلة البحوث العلمية والدراسات الإسلامية، 2019م، المجلد 11، العدد 4
    4. عبد الرحمن سليمان إسحاق، خطورة تعاطي المخدرات والاتجار بها في الفقه الإسلامي وقانون المخدرات والمؤثرات العقلية لسنة 1994، مجلة العدل، وزارة العدل، السودان، السنة 14، العدد 3، ديسمبر 2021.
    5. عبد العظيم مرسي وزير، شرح قانون العقوبات القسم العام، دار النهضة العربية، 1999
    6. عبد الله بن عبد العزيز اليوسف، المخدرات وجرائم العنف، مجلة الأمن والحياة، أكاديمية نايف العربية للعلوم الأمنية، المملكة العربية السعودية، عدد 167، ربيع الأول، 1996م.
    7. عمر عبد المجيد عبد الحميد مصبح، الإشكالات الجزائية في تكييف المخدرات الرقمية، مجلة "القانون والمجتمع"، جامعة أدرار، مختبر القانون والمجتمع، العدد 9، 2013م
    8. عمر عبد المجيد مصبح، الإشكالات الجزائية في تكييف المخدرات الرقمية، مجلة "القانون والمجتمع"، العدد 9
    9. كارزان فقي خليل، آثار وأسباب المخدرات الرقمية ومعالجتها من منظور إسلامي، بحث منشور بمجلة "قهلاى زانت" العلمية، الجامعة اللبنانية الفرنسية، العراق، العدد 3، المجلد 2، 2017
    10. محمود عفيفي، المخدرات الرقمية ومدى مشروعية استخدامها دراسة فقهية مقارنة، منشور في مجلة البحوث الفقهية والقانونية، العدد الأربعون، يناير 2023 / جمادى الآخرة 1444هــ
    11. مستشفى التعافي للطب النفسي2020، مقال: المخدرات الرقمية، منشور على الموقع: https://altaafi.com/، تاريخ النشر 20-2.
    12. مسعودة عمارة- التصدي الإلكتروني وخطر الإدمان الرقمي- مجلة المصرية للدراسات القانونية والاقتصادية
    13. ميسوم ليلي، المخدرات الرقمية: ظهور إدمان جديد عبر شبكة الإنترنت، بحث منشور في مجلة "جيل العلوم الإنسانية والاجتماعية"، العدد 21، يونيو 2016، مركز جيل البحث العلمي الجزائر
    14. ميهوب علي، د/ ابن مسعود حياة، الأنثروبولوجيا الجنائية في مجال الإدمان الافتراضي المخدرات الرقمية نموذجًا، مجلة المفكر للدراسات القانونية والسياسية، جامعة الجيلالي بونعامة خميس مليانة، العدد 6، سنة 2019

     

    References:

     

    • alquran alkarim
    • kutub alhadith:
    • 'abu aleabaas 'ahmad bin eumar bin 'iibrahim alqurtabiu, almufham lamaa 'ushakil min talkhis muslim , haqaqah waealaq ealayh waqadim lahu: muhyi aldiyn dib mistu - 'ahmad muhamad alsayid - yusif eali badiwi - mahmud 'iibrahim bizal, alnaashir: (dar aibn kathir, dimashq - bayrut), (dar alkalm altayibi, dimashq - bayrut), altabeata: al'uwlaa, 1417 hi - 1996 m
    • 'abu dawud, sulayman bin al'asheath alsijstany al'azdi (t 275h). sunan 'abi dawud, tabeat dar abn hazma, birut: 2016m
    • albukhari, muhamad bn 'iismaeil (t 256h). sahih albukhari, tahqiqu: khalil mamun shiha. birut: dar almaerifat liltibaeat walnashri, altabeat al'uwlaa, 2014m.
    • kamal aldiyn muhamad bin musaa aldumayri alshaafieii, alnajm alwahaj fi sharh alminhaji, altabeat al'uwlaa, 1425hi / 2004m
    • allugha walmaeajim:
    • muhamad bin manzur al'ansari, lisan alearab -dar sadir, birut, tu. 1414hi
    • muhamad bin yaequb alfayruzabadi, alqamus almuhiti, alnaashir: muasasat alrisalati, bayrut, ta2005

    alfiqh almalki:

    • 'abu aleabaas 'ahmad bin muhamad alsaawy almaliki (almutawafaa 1241hi), bilughat alsaalik li'aqrab almasaliki, almaeruf bi"hashiat alsaawi ealaa alsharh alsaghiri", dar almaearif
    • 'ahmad bin ghanim bin salim bin mahana shihab aldiyn alnafrawiu al'azharii almalikiu (almutawafaa 1126hi), alfawakih aldawaniu ealaa risalat abn 'abi zayd alqayrawani, dar alfikri, 1415hi / 1995m

    alfiqh alhanafii:

    • 'abu muhamad mahmud bin musaa bin 'ahmad bin muhamad albukhari, almaeruf bi"bdar aldiyn aleayni" (almutawafaa sanat 855h), albinayat sharh alhidayati, dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, altabeat al'uwlaa, 1420hi
    • eabd alhaqi bin sayf aldiyn aldahlawiu alhanafiu (almawlud bidihalii sanat 957hi - almutawafaa 1002hi), hatim, dar alnawadir - dimashqa, suria, altabeat al'uwlaa, 1435hi / 2014m

    alfiqh alshaafieii:

    • eabd alkarim bin muhamad bin eabd alkarim alqazwini, 'abu alqasim alrafei (almutawafaa 623h), aleaziz sharh alwajiz (alsharh alkabira), tahqiqu: eadil 'ahmad eabd almawjud waeali muhamad mueawad, dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, altabeat al'uwlaa, 1417hi / 1997m

    fiqh eam wamuqaran

    • muhamad bin 'iibrahim bin eabd allh altiwijri, mawsueat alfiqh al'iislamii, dar al'afkar aldawliati, altabeat al'uwlaa, 1430hi / 2009m
    • faysal bin eabd aleaziz bin 'ahmad almubarak aljrmlly (almutawafaa 1376h), bustan al'ahbar mukhtasar nil al'uwtar, dar 'iishbilya lilnashr waltawzie - alrayad, altabeat al'uwlaa, 1419hi / 1998m
    • muhamad bin muhamad salim almajlisiu alshanqiti(1206-1302h), liwamie aldarar fi hatk 'astar almukhtasar, tahqiq wanashra: dar alridwan, nawakshut - muritanya, altabeat al'uwlaa, 1436hi / 2015m
    • wizarat al'awqaf walshuwuwn al'iislamiat - alkuayt, almawsueat alfiqhiat alkuaytiati, altabeat al'uwlaa, matabie dar alsafwat - misr

    'usul alfiqh walqawaeid alfiqhia:

    • alqadi 'abu yaelaa, muhamad bin alhusayn bin muhamad bin khalaf abn alfara' (almutawafaa nahw 458h), aleudat fi 'usul alfiqhi. haqaqah du. 'ahmad bin eali bin sir almubarki, 'ustadh musharik bikuliyat alsharieati, jamieat almalik sueud - alrayad, almamlakat alearabiat alsueudiati, 1410hi / 1990m
    • muhamad hasan eabd alghafar, alqawaeid alfiqhiat bayn al'asalat waltawjihi, durus sawtiat mfrrght, mawqie alshabakat al'iislamia
    • nur aldiyn bin mukhtar alkhadimi, eilm almaqasid alshareiati, maktabat aleabikan, alrayad, t 1421h.
    • almasayil alfiqhia almueasira:
    • 'ahmad haj eali al'azraqa, almuskirat walmukhadiratu, aljamieat al'iislamiatu, almadinat almunawarati, almujalad alraabie eashra, aleadad 54
    • muhamad bin ealiin alshuwkanii (almutawafaa 1250h), albahth almisfar ean tahrim kuli muskir wamuftara, dar albukhari, almadinat almunawarat - almamlakat alearabiat alsaeudiati, altabeat al'uwlaa, 1415hi
    • alkutub almueasira:
    • abin dawud 'iibrahim, wasilat eayad, 'anthurubulujia altasadiy lilmushkilat alraqamiat ladaa alshabab alearabii, almukhadirat alraqmiat nmwdhjan- aljazayar- jamieat aljulfa
    • 'ahmad safarji hanu alnahari, almukhadirat alraqmiatu: tiqniaat sawtiat wa'iidman alwahm al'iilikturunii, skay niuz earabiatun, nqlan ean mawqie almawqie al'iilikturunii : ineursarabia.com
    • 'ahmad eabd alrahman, aistikhdam al'iintirnit fi taeati almukhadirat alraqamiati, bahath mqddam lil'iidarat aleamat lilmaelumat w altawthiq, qitae alshuwuwn alfaniyati, wizarat aldaakhiliati, alqahirati, disambir 2010
    • 'iidward ghali aldhahbi, jarayim almukhadirati, maktabat ghirib, alqahirati, 1988.
    • hiri yasin, almukhadirat alraqamiati, jamieat al'amir eabd alqadir lileulum al'iislamiati, qasnutinat - aljazayir
    • khalid kazim 'abu duji, almukhadirat alraqmiati: muqaranat eilmiatun, jamieat nayif alearabiat lileulum al'amniati, nadwa "almukhadirat alraqmiat watathiruha ealaa alshabab alearbii", 1412hi / 2016m
    • khalid mamduh 'iibrahim, aljarimat al'iiliktiruniati, aldaar aljamieiatu, al'iiskandiriati, 2010m
    • dar al'iifta' almisriatu, alfatawaa al'iislamiat min dar al'iifta' almisriati, almujalad alsaabie eashra: 'aelam almuqtabas min sanat 1895m 'iilaa sanat 1996ma, alqahirati, altabeat al'uwlaa, 2010m, fatwaa raqm 167, sijil 128 bitarikh 1/11/1991m, man fatawaa al'ustadh alduktur muhamad sayid tantawi
    • rami mutualiy alqadi, mukafahat al'iijram almnzzm eabr shabakat al'iintirnit almuzlimat - dirasat tahliliat fi altashrie almisrii, aleadad althaalithi, almujalad 64, sanat 2021
    • sajid rafaeat husayn alsaedi, almukhadirat alraqamiata: tanzimaha wamaswuwliataha aljinayiyata, baghdad, matbaeat alkitabi, 2023
    • saed almaghribi, altaeawud wal'iidman ealaa almukhadirati, dar almaearifi, alqahirati, altabeat 1971
    • salwaa eali salim, al'iislam walmukhadiratu, kuliyat aldirasat al'iinsaniati, jamieat al'azhar, maktabat wahbat lilnashri, altabeat al'uwlaa
    • eabd allah bin muhamad altayaari, waeabd allah bin muhamad almutlaqi, wamuhamad bin 'iibrahim almusaa, alfiqh almuysari, dar alwatan lilnashri, alriyad - almamlakat alearabiat alsueudiatu, altabeat al'uwlaa, 1434hi / 2011m
    • eabd alnaasir bin khadir miladi, albuyue almuharamat walmanhiu eanha, risalat dukturah, jamieat alkhartum, 1425hu - 2004ma, alnaashir: dar alhudaa alnabawii - misr - almansurati, silsilat alrasayil aljamieia (altabeat al'uwlaa, 1426hi - 2005m)
    • eabir najam eabd allah 'ahmadu, almukhadirat alraqamiat watadaeiatuha  ealaa almurahiqin wasubul alwaqayat walealaji, nushr eam 2019 ealaa mawqie: https://www.iasj.net.
    • ealya' husayn mubaraki, almukhadirat alraqamiati, shurtat dubay - markaz daem aitikhadh alqarari, al'iimarat alearabiat almutahidati, 2013
    • eawdat falih alkhalaylt, dawr almukhtabarat althunayiyat fi mukafahat almukhadirat waleaqaqir altibiyat alkhatirati, halqat eilmiat bieunwan "tahlil almaelumat althunayiyat fi majal mukafahat almukhadirati", eamaan - almamlakat al'urduniyat alhashimiati, 2011m
    • eawad muhamadi, qanun aleuqubat - alqism alkhasu - jarayim almukhadirat waltaerif aljumrkiu, almaktab almisriu alhadith liltibaeat walnashri, alqahirati, 1996m
    • fadl bin eabd allah muradi, almuqadamat fi fiqh aleasra, aljil aljadid nashiruna, sanea' - alyaman, altabeat althaaniatu, 1437hi / 2016m
    • qanun almukhadirat almisriu raqm 182 lisanat 1960mi, almeddl bialqanun raqm 122 lisanat 1989m.
    • almadat 23 min qanun mukafahat jarayim tiqniat almaelumat almisrii raqm 175 lisanat 2018m
    • muhamad hasan wali, almukhadirat alraqamiati: judhuruha wanash'atuha watharuha almustaqbaliati, qism aldirasat aliajtimaeiati, markaz alnahrayn lildirasat aliastiratijiati, nushr bitarikh 2022/3/16, https://www.alnahrain .iq/post/70
    • muhamad eabd alkhaliq alraajihi, almukhadirat alraqmiat nahw siasat tahrimiat fi al'urduni, risalat majistir, kuliyat alhuquqi, jamieat jurshi, al'urduni, 2019
    • muhamad nur aldiyn, almukhadirat alraqamiat watadkhul almushrrie aljanayiya, dirasatu, jamieat alshaariqat, al'iimarat alearabiat almutahidatu, 2015m
    • muhamad yusri 'iibrahim, fiqh alnawazil lil'aqaliyaat almuslimat tasylaan wttbyqaan, risalat dukturah, kuliyat alsharieat walqanuni, jamieat alqahirati, dar alyusr - alqahira
    • mahmud eali marsi, almukhadirat alraqamiat wal'iidman alraqmi, jamieat qanat alsuwis, alqahirati, 2017m.
    • mustafaa alshaadhli, aljarimat waleiqab fi qanun almukhadirati, almaktab alearabiu alhadithi, al'iiskandiriata, 1986m
    • muasueat al'iidman , ealaa almawqae:

    http://www.dddictionwiki.com .(2016)

    • almaqalat walsuhuf walmajalaat:
    • abin muhamad eabd allh alsharifi, almukhadirat alraqmiatu, majalat alnabras, almamlakat alearabiat alsueudiati, jamieat nayif alearabiat lileulum al'amniati, 2016
    • 'ahsan mubarak, tabieat almukhadirat alraqmiati, alrayad, 2016m https://repository.nauss.edu.sa/handle/123456789/63515
    • bilqis eabd alrahman hamid futunata, almukhadirat alraqamiati: haqiqatuha watharha, majalat aleadla, wizarat aleadl - almaktab alfaniyu, aleadad 48, alsanat 19, 'iibril 2017m
    • buqar bin eabd alhalimi, nahw mukafahat zahirat almukhadirat alraqmiati, majalat almustansiriat lildirasat alearabiat waldawliati, aleadad 6, s 79. rabit almaqal

    https://www.asj.net/iasj/download/c27406F615%20Refe%2029

    • aljaridat alrasmiati, aleadad 32 mukarir (ju), 14 'aghustus 2018, s 17.
    • jihan shueayb, alwiqayat almubakirat min almukhadirat alraqamiat khayr min eilaj atharuha almujtamaeiati, sahifat alkhalij, 8 sibtambar 2012m. rabit almaqal https://bit.ly/2p3dVs
    • hasan maseud altuwyr, dar' mufsidat almukhadirati, majalat jamieat nasir al'umamiat - libya, aleadad 4, 2009
    • khalid muhamad shaeban, zahirat 'iidman almukhadirat alsawtiat fi alfiqh al'iislamii wa'ahl alkhibrat - dirasat muqaranat eind almueasirina, manshur bimajalat alsharieat walqanuni, jamieat al'azhar - fare tafahina al'ashrafi, muhafazat aldaqahliat, 2019ma, almujalad (21), aleadad (2)
    • khamis al khatabi, altakyif alqanuniu lilmukhadirat alraqamiat wa'atharuh ealaa qiam almaswuwliat aljazayiyat fi altashrie al'urduniyi, majalat jamieat alhusayn bin talal lilbuhuthi, almujalad 7, aleadad (2), eam 2021, s 194. rabit almaqal:

    https://rjournal.ahu.edu.jo/Admin-site/Articles/Images/26fd5cfd-7170-49-94be-c4eb56f5dega.pdf

    • sarhan hasan almueayani, almukhadirat alraqamiat watharha: dirasat astitlaeiat ealaa tulaab aljamieat walmadarisi, majalat aleulum alshurtiat walqanuniati, aleadad 3, 'akadimiat aleulum alshurtia
    • eadil muhamad alsaadiq, da. shirin hasan muhamad, mustawaa alwaey bialdhaat fima yataealaq bialmukhadirat alraqmiat ladaa alshabab wadawr aljamieat almuqtarah fi muajahitiha, majalat jamieat alfayuwm lileulum altarbawiat walnafsiati, almujalad alraabie eashra, aleadad althaalithi, yuliu 2020m
    • eayishat alsaedi, muhamad sulayman alnuwr, almukhadirat alrahimat watharuha ealaa maqsid aleaql - dirasat maqasidiati, bahth manshur bimajalat albuhuth aleilmiat waldirasat al'iislamiati, 2019ma, almujalad 11, aleadad 4
    • eabd alrahman sulayman 'iishaq, khuturat taeati almukhadirat waliatijar biha fi alfiqh al'iislamii waqanun almukhadirat walmuathirat aleaqliat lisanat 1994, majalat aleadla, wizarat aleadli, alsuwdan, alsanat 14, aleadad 3, disambir 2021.
    • eabd aleazim mursi waziru, sharh qanun aleuqubat - alqism aleamu, dar alnahdat alearabiati, 1999
    • eabd allah bin eabd aleaziz alyusif, almukhadirat wajarayim aleunfa, majalat al'amn walhayati, 'akadimiat nayif alearabiat lileulum al'amniati, almamlakat alearabiat alsueudiati, eadad 167, rabie al'uwl, 1996m.
    • eumar eabd almajid eabd alhamid musabahi, al'iishkalat aljazayiyat fi takyif almukhadirat alraqmiati, majala "alqanun walmujtamaei", jamieat 'adrar, mukhtabar alqanun walmujtamaei, aleadad 9, 2013m
    • eumar eabd almajid musbaha, al'iishkalat aljazayiyat fi takyif almukhadirat alraqmiati, majala "alqanun walmujtamaei", aleadad 9
    • karzan faqi khalil, athar wa'asbab almukhadirat alraqamiat wamuealajatuha min manzur 'iislami, bahath manshur bimajala "qahlaa zanti" aleilmiati, aljamieat allubnaniat alfaransiata, alearaqi, aleadad 3, almujalad 2, 2017
    • mahmud eafifi, almukhadirat alraqmiat wamadaa mashrueiat astikhdamuha - dirasat fiqhiat muqaranati, manshur fi majalat albuhuth alfiqhiat walqanuniati, aleadad al'arbaeun, yanayir 2023 / jamadaa alakhirat 1444hi
    • mustashfaa altaeafi liltibi alnafsii2020, maqali: almukhadirat alraqmiati, manshur ealaa almawqae: https://altaafi.com/, tarikh alnashr 20-2.
    • maseudat eimarat- altasadiy al'iiliktruniu wakhatar al'iidman alraqmi- majalat almisriat lildirasat alqanuniat waliaqtisadia
    • misum lili, almukhadirat alraqamiatu: zuhur 'iidman jadid eabr shabakat al'iintirnti, bahath manshur fi majala "jil aleulum al'iinsaniat walaijtimaeiati", aleadad 21, yuniu 2016, markaz jil albahth aleilmii - aljazayir
    • mihub ealay, du/ abn maseud hayata, ali'anthrubulujya aljinayiyat fi majal al'iidman aliaftiradii - almukhadirat alraqmiat nmwdhjan, majalat almufakir lildirasat alqanuniat walsiyasiati, jamieat aljilalii buneamat - khamis milyanati, aleadad 6, sanat 2019