الاجتهاد الجماعي الرقمي إمكاناته وضوابطه الأصوليَّة / Digital Diligence, Its Potential And Its Fundamentalist Controls

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

كلية الدراسات الإسلامية والعربية للبنات بالمنصورة

المستخلص

يُعَدُّ الاجتهاد الجماعي أحد أبرز صور التجديد الفقهي في العصر الحديث؛ إذ يشترك عددٌ من العلماء والمختصين في إصدار حكم شرعي بشأن النوازل والمستجدَّات. ومع الثورة الرقميَّة، ظهرت منصَّات إلكترونيَّة تتيح تواصلًا مباشرًا وسريعًا بين العلماء عَبر القارات؛ مما أفرز نمطًا جديدًا يُمكن تسميته بـ"الاجتهاد الجماعي الرقمي".
هذا النمطُ، على الرغم من فوائده في توسيع المشاركة وتسريع تبادل المعلومات، يثير تساؤلات أصوليَّة حول مدى انطباق ضوابط الاجتهاد الجماعي التقليدي عليه، وأثر غياب بعض الآليَّات الحضوريَّة المعهودة.
ويمثل الاجتهاد الجماعي الرقمي استجابة عملية لاحتياجات الواقع، إذ يجمع بين أصالة المنهج الأصولي في الاجتهاد، وحداثة الوسائل الرقمية التي تسهّل التشاور وتبادل الرأي، ومن هنا، تتأكد الحاجة إلى دراسته من حيث مفهومه، وضوابطه، وحجيته، وآثاره على تجديد الفقه الإسلامي في العصر الرقمي.
وقد قسَّمت بحثي إلى أربعة مباحث؛ الأول: التعريف بالاجتهاد الجماعي، ومجالاته، وأشكاله، وحجيته. الثاني: تعريف الاجتهاد الجماعي الرقمي، وخصائصه، وأنواع الوسائط الرقميَّة المستخدمة فيه، وضوابطه. الثالث: دور المجامع الفقهيَّة والمؤسسات الشرعيَّة في الاجتهاد الجماعي الرقمي، ثمَّ جعلت المبحث الأخير: ذكر نماذج تطبيقيَّة للاجتهاد الجماعي الرقمي.
 
Collective Ijtihad is regarded as one of the most prominent forms of jurisprudential renewal in the modern era, wherein a number of scholars and specialists collaborate to issue legal ruling (Hukm Shari) on contemporary issues and novel situations (Nawazil wa Mustajaddat). With the digital revolution, electronic platforms have emerged that enable direct and rapid communication among scholars across continents, giving rise to a new pattern that may be termed “Digital Collective Ijtihad.”
Despite its advantages in broadening participation and accelerating the exchange of knowledge, this pattern raises fundamental jurisprudential questions concerning the extent to which the principles and conditions of traditional collective ijtihad can be applied to it, and the impact of the absence of certain familiar in-person mechanisms.
Digital collective ijtihad represents a practical response to the needs of contemporary reality, as it combines the authenticity of the traditional usuli (principled) methodology of ijtihad with the modern digital tools that facilitate consultation and exchange of opinions. Hence, there is a growing need to study it in terms of its concept, regulations, authority, and its impact on the renewal of Islamic jurisprudence in the digital age.
I have divided my research into four sections:
The first examines the concept of collective Ijtihad, its fields, forms, and authority. The second defines digital collective Ijtihad, its characteristics, the types of digital media used in its practice, and its governing rules. The third discusses the role of fiqh academies and religious institutions in digital collective Ijtihad. And in the final section I present practical examples of digital collective Ijtihad.

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


  • القرآن الكريم.
  • الإبهاج في شرح المنهاج (شرح على منهاج الوصول إلى علم الأصول للقاضي البيضاوي المتوفى سنة 685هـ)، لشيخ الإسلام علي بن عبد الكافي السبكي (المتوفى 756هــ)، وولده تاج الدين عبد الوهاب بن علي السبكي (المتوفى 771 هـ)، دراسة وتحقيق: د/ أحمد جمال الزمزمي، د/ نور الدين عبد الجبار صغيري، أصل الكتاب: رسالة دكتوراه - جامعة أم القرى بمكة المكرمة، الناشر: دار البحوث للدراسات الإسلامية وإحياء التراث، الطبعة الأولى 1424هــ - 2004م.
  • آثار التقنية الحديثة في الإنجاب، والأحكام المتعلقة بها، هشام بن مرزوق.
  • أثر استخدام تقنية البلوك تشين على الأحكام الشرعية للنقود الرقمية، للدكتور: محمد حسن عبد الوهاب، ضمن أبحاث مؤتمر (تمكين التطبيقات الذكية بين الفقه والقانون)، كلية الإمام مالك للشريعة والقانون بدبي 2021م.
  • أثر التقنية الحديثة في الخلاف الفقهي، د/ هشام بن عبد الملك بن عبد الله آل الشيخ، رسالة دكتوراه.
  • الاجتهاد الجماعي أصوله وضوابطه، د/ رشاد محمد صبري، مدرس أصول الفقه بكلية الآداب، بقنا، جامعة جنوب الوادي، المجلة العلمية لكلية الآداب بسوهاج، العدد الرابع والعشرون، الجزء الثاني، 2001م.
  • الاجتهاد الجماعي وأهميته في العصر الحديث، د/ العبد خليل، مجلة الدراسات، الجامعة الأردنية، المجلد 14، العدد 10.
  • الاجتهاد الجماعي والتقنية الحديثة، د/ نسيمة بروال، مجلة الواحات للبحوث والدراسات، المجلد 16، العدد 2.
  • الاجتهاد الجماعي والمجامع الفقهية المعاصرة، د/ آلاء بنت مجرب السلمي، أستاذ أصول الفقه المساعد، كلية الشريعة والدراسات الإسلامية بجامعة أم القرى، مجلة الشريعة والقانون بأسيوط، العدد الخامس والثلاثون، الإصدار الأول يناير 2023م.
  • الاجتهاد الجماعي وأهميته في نوازل العصر، د/ صالح بن عبد الله بن حميد، مؤتمر الفتوى وضوابطها ينظمه المجمع الفقهي الإسلامي في مكة المكرمة.
  • الاجتهاد الجماعي ودور المجامع الفقهية في تطبيقه، د/شعبان محمد إسماعيل، الأستاذ في كلية الشريعة والدراسات الإسلامية جامعة أم القرى، الناشر: دار البشائر الإسلامية، الطبعة الأولى 1418هــ-1998م.
  • الاجتهاد الجماعي ودوره في معالجة النوازل، د/ محمد بن متعب بن سعيد بن كردم، مجلة الحقيقة، تصدر عن جامعة أدرار.
  • الاجتهاد الجماعي، د/ أحمد الريسوني، أستاذ التعليم العالي بجامعة محمد الخامس بالرباط، خبير أول بمجمع الفقه الإسلامي بجدة.
  • الاجتهاد في الإسلام، د/نادية شريف العمري، الناشر: دار الرسالة، الطبعة الثالثة: 1406هــ-1986م.
  • الإحكام في أصول الأحكام، لأبي الحسن سيد الدين علي بن أبي علي بن محمد بن سالم الثعلبي الآمدي، (المتوفى: 631هــ)، المحقق: عبد الرزاق عفيفي، الناشر: المكتب الإسلامي، بيروت- دمشق- لبنان.
  • إرشاد الفحول إلى تحقيق الحق من علم الأصول، لمحمد بن علي بن محمد بن عبد الله الشوكاني اليمني، (المتوفى 1250هــ)، المحقق: الشيخ أحمد عزو عناية، دمشق-كفر بطنا، قدم له: الشيخ خليل الميس، والدكتور ولي الدين صالح فرفور، الناشر: دار الكتاب العربي، الطبعة الأولى 1419هــ- 1999م.
  • استخدام الوسائط المتعددة في البحث العلمي، د/حسين حسن موسى.
  • الإسلام عقيدة وشريعة، الإمام الأكبر محمود شلتوت، الناشر: دار الشروق، الطبعة الثامنة عشرة 1421هــ-2001م.
  • أصول التشريع الإسلامي، د/ علي حسب الله، أستاذ الشريعة الإسلامية بجامعة القاهرة، الناشر: دار المعارف، الطبعة الخامسة، 1396هــ-1976م.
  • أصول الفقه الإسلامي، د/ وهبه الزحيلي، أستاذ الفقه الإسلامي وأصوله، جامعة دمشق، الناشر: دار الفكر، الطبعة الأولى 1406هــ-1986م.
  • الإفتاء باستخدام الذكاء الاصطناعي حكمه الشرعي وأثره في اختلاف العلماء، د/ مطلق جاسر الجاسر، مجلة الشريعة والدراسات الإسلامية، جامعة الكويت.
  • البحر المحيط في أصول الفقه، لأبي عبد الله بدر الدين محمد بن عبد الله بن بهادر الزركشي (المتوفى 794هــ)، الناشر: دار الكتبي، الطبعة الأولى، 1414هــ - 1994م.
  • بداية المجتهد ونهاية المقتصد، لأبي الوليد محمد بن أحمد بن محمد بن أحمد بن رشد القرطبي الشهير بابن رشد الحفيد (المتوفى : 595هــ)، الناشر: مطبعة مصطفى البابي الحلبي وأولاده، مصر، الطبعة الرابعة، 1395هــ-1975م.
  • بداية المحتاج في شرح المنهاج، لبدر الدين أبو الفضل محمد بن أبي بكر الأسدي الشافعي ابن قاضي شهبة (798 - 874 هـ)، الناشر: دار المنهاج للنشر والتوزيع، جدة - المملكة العربية السعودية، الطبعة الأولى 1432هــ - 2011م.
  • تحفة الفقهاء، لمحمد بن أحمد بن أبي أحمد، أبو بكر علاء الدين السمرقندي (المتوفى نحو 540هــ)، الناشر: دار الكتب العلمية، بيروت لبنان، الطبعة الثانية، 1414هــ - 1994م.
  • التقرير والتحبير، لأبي عبد الله، شمس الدين محمد بن محمد بن محمد المعروف بابن أمير حاج ويقال له ابن الموقت الحنفي، (المتوفى 879هــ)، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة الثانية 1403هــ - 1983م.
  • تنظيم الاجتهاد الجماعي في العالم الإسلامي، د/ ماهر حامد الحولي، الأستاذ المشارك في الفقه وأصوله، عميد كلية الشريعة والقانون، الجامعة الإسلامية- غزة - فلسطين، مجلة الجامعة الإسلامية، المجلد السابع عشر، العدد الثاني، يونيو 2009م.
  • التهذيب في فقه الإمام الشافعي، لمحيي السنة، أبو محمد الحسين بن مسعود بن محمد بن الفراء البغوي الشافعي (المتوفى 516هــ)، المحقق: عادل أحمد عبد الموجود، علي محمد معوض، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة: الأولى 1418هــ- 1997م.
  • توحيد الفتوى في نوازل أزمنة الجوائح والأوبئة بين الواقع والمأمول، د/ محمود إسماعيل مشعل، ضمن أبحاث المؤتمر السادس للأمانة العامة لدور وهيئات الإفتاء في العالم.
  • تيسير التحرير، لمحمد أمين بن محمود البخاري، المعروف بأمير بادشاه الحنفي، (المتوفى 972هــ)، الناشر: مصطفى البابي الْحلَبِي-مصر.
  • ثورة الشبكات الاجتماعية، ماهية مواقع التواصل الاجتماعي وأبعادها، د/خالد غسان يوسف المقدادي، الناشر: دار النفائس، الطبعة الأولى 1434هــ-2013م.
  • تيسير الوصول إلى منهاج الأصول من المنقول والمعقول "المختصر"، لكمال الدين محمد بن محمد بن عبد الرحمن المعروف بـابن إمام الكاملية، (المتوفى 874هــ)، دراسة وتحقيق: أ.د/ عبد الفتاح أحمد قطب الدخميسي، أستاذ أصول الفقه بكلية الشريعة والقانون جامعة الأزهر طنطا، الناشر: دار الفاروق الحديثة للطباعة والنشرالقاهرة، الطبعة الأولى1423هــ- 2002م.
  • حجية الإجماع وموقف العلماء منها، د/ محمد محمود فرغلي، الناشر: دار الكتاب الجامعي، 1391هــ-1971م.
  • خلاصة تاريخ التشريع الإسلامي، للأستاذ عبد الوهاب خلاف، أستاذ الشريعة الإسلامية بكلية الحقوق، جامعة القاهرة، الناشر: دار القلم.
  • زاد المستقنع في اختصار المقنع، لموسى بن أحمد بن موسى بن سالم بن عيسى بن سالم الحجاوي المقدسي، ثم الصالحي، شرف الدين، أبو النجا (المتوفى 968هــ)، المحقق: عبد الرحمن بن علي بن محمد العسكر، الناشر: دار الوطن للنشر- الرياض.
  • شرح التلويح على التوضيح، لسعد الدين مسعود بن عمر التفتازاني، (المتوفى793هــ)، الناشر: مكتبة صبيح بمصر.
  • شرح مختصر الروضة، لسليمان بن عبد القوي بن الكريم الطوفي الصرصري، أبو الربيع، نجم الدين، (المتوفى 716هــ)، المحقق: عبد الله بن عبد المحسن التركي.
  • شرح مختصر الطحاوي، لأحمد بن علي أبو بكر الرازي الجصاص الحنفي (المتوفى 370 هـ)، المحقق: د/عصمت الله عنايت الله محمد، أ.د/ سائد بكداش، ود/ محمد عبيد الله خان، ود/ زينب محمد حسن فلاتة، الناشر: دار البشائر الإسلامية - ودار السراج، الطبعة الأولى 1431هــ - 2010م.
  • الصحاح تاج اللغة وصحاح العربية، لأبي نصر إسماعيل بن حماد الجوهري الفارابي (المتوفى 393هــ)، تحقيق: أحمد عبد الغفور عطار، الناشر: دار العلم للملايين بيروت، الطبعة الرابعة 1407هــ‍ - 1987م.
  • علم أصول الفقه، د/ عبد الوهاب خلاف، أستاذ الشريعة الإسلامية بكلية الحقوق، جامعة القاهرة، الناشر: مكتبة الدعوة الإسلامية.
  • العملات الإلكترونية "البيتكوين" أنموذجًا دراسة فقهية، د/ عبد الحكيم بن عبد الله القبيسي.
  • الغياثي غياث الأمم في التياث الظلم، لعبد الملك بن عبد الله بن يوسف بن محمد الجويني، أبو المعالي، ركن الدين، الملقب بإمام الحرمين، (المتوفى 478هــ)، المحقق: عبد العظيم الديب، الناشر: مكتبة إمام الحرمين، الطبعة الثانية1401هــ.
  • الفتوى الرقمية بين الإيجابيات والسلبيات، د/جلال صالح شيخ.
  • الفتوى الرقمية وتحولات مرجعية الإفتاء الشرعي، د/عبد العالي المتقي، مجلة كلية الشريعة أكادير، العدد السابع.
  • فقه التحولات الرقمية، دراسة تطبيقية في ضوء المستجدات الفقهية المعاصرة، د/ إبراهيم خليل محمود، مجلة كلية الإمام الأعظم، العدد51.
  • القاموس المحيط، لمجد الدين أبو طاهر محمد بن يعقوب الفيروز آبادي (المتوفى 817هــ)، تحقيق: مكتب تحقيق التراث في مؤسسة الرسالة، بإشراف: محمد نعيم العرقسُوسي، الناشر: مؤسسة الرسالة للطباعة والنشر والتوزيع، بيروت لبنان، الطبعة الثامنة، 1426هــ - 2005م.
  • قرارات وتوصيات مجمع الفقه الإسلامي الدولي، المنبثق عن منظمة التعاون الدولي، (الدورات 1-25)، 1984-2023م. الإصدار الخامس، الطبعة الأولى 1446هــ- 2025م.
  • كشف الأسرار شرح أصول البزدوي، لعبد العزيز بن أحمد بن محمد، علاء الدين البخاري الحنفي (المتوفى730هــ)، الناشر: دار الكتاب الإسلامي.
  • لسان العرب، لمحمد بن مكرم بن علي، أبو الفضل، جمال الدين ابن منظور الأنصاري الرويفعي، الإفريقي، (المتوفى711هــ)، الناشر: دار صادر بيروت، الطبعة الثالثة-1414هــ.
  • المبسوط، لمحمد بن أحمد بن أبي سهل شمس الأئمة السرخسي، (المتوفى 483هــ)، الناشر: دار المعرفة بيروت.
  • مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، لأبي الحسن نور الدين علي بن أبي بكر بن سليمان الهيثمي، (المتوفى 807هــ)، المحقق: حسام الدين القدسي، الناشر: مكتبة القدسي، القاهرة.
  • المجموع شرح المهذب مع تكملة السبكي والمطيعي، لأبي زكريا محيي الدين يحيى بن شرف النووي (المتوفى 676هــ)، الناشر: دار الفكر.
  • المحصول، لأبي عبد الله محمد بن عمر بن الحسن بن الحسين التيمي الرازي الملقب بفخر الدين الرازي خطيب الري (المتوفى 606هــ)، دراسة وتحقيق: الدكتور طه جابر فياض العلواني، الناشر: مؤسسة الرسالة، الطبعة الثالثة 1418هــ - 1997م.
  • المستصفى، لأبي حامد محمد بن محمد الغزالي الطوسي، (المتوفى 505هــ)، تحقيق: محمد عبد السلام عبد الشافي، الناشر: دار الكتب العلمية، الطبعة الأولى، 1413هــ - 1993م.
  • مسند الدارمي المعروف بـ (سنن الدارمي)، لأبي محمد عبد الله بن عبد الرحمن بن الفضل بن بَهرام بن عبد الصمد الدارمي، التميمي السمرقندي، (المتوفى 255هــ)، تحقيق: حسين سليم أسد الداراني، الناشر: دار المغني للنشر والتوزيع، المملكة العربية السعودية، الطبعة الأولى1412هــ - 2000م.
  • المصباح المنير في غريب الشرح الكبير، لأحمد بن محمد بن علي الفيومي ثمَّ الحموي، أبو العباس (المتوفى نحو 770هــ)، الناشر: المكتبة العلمية بيروت.
  • معجم مقاييس اللغة، لأحمد بن فارس بن زكرياء القزويني الرازي، أبو الحسين (المتوفى 395هــ)، المحقق: عبد السلام محمد هارون، الناشر: دار الفكر، عام النشر: 1399هــ - 1979م.
  • الموافقات، لإبراهيم بن موسى بن محمد اللخمي الغرناطي الشهير بالشاطبي (المتوفى 790هــ)، المحقق: أبو عبيدة مشهور بن حسن آل سلمان، الناشر: دار ابن عفان، الطبعة الأولى 1417هــ- 1997م.
  • النجم الوهاج في شرح المنهاج، لكمال الدين، محمد بن موسى بن عيسى بن علي الدَّمِيري أبو البقاء الشافعي (المتوفى 808هــ)، الناشر: دار المنهاج (جدة)، الطبعة الأولى 1425هــ - 2004م.
  • نحو تداول الفتوى المؤسسية عبر مواقع إلكترونية لضبط المنهجية الإفتائية، د/ محمود إسماعيل محمد مشعل، أستاذ الفقه المشارك بكلية الإمام مالك للشريعة والقانون بدبي، وكلية الشريعة والقانون بدمنهور جامعة الأزهر.
  • الواقع الافتراضي وأثره في إدراك الأحكام الفقهية، د/هشام جعفر، مجلة الإحياء، العدد26.
  • الإفتاء الافتراضي، د/ عماد حمدي، ضمن أبحاث مؤتمر (تمكين التطبيقات الذكية بين الفقه والقانون)، كلية الإمام مالك للشريعة والقانون بدبي 2021م.

 

References:

 

  • alquran alkarim.
  • al'iibhaj fi sharh alminhaj (sharah ealaa minhaj alwusul 'iilaa eilm al'usul lilqadi albaydawii almutawafaa sanat 685hi), lishaykh al'iislam ealii bin eabd alkafi alsabkii (almutawafaa 756hi), wawaladuh taj aldiyn eabd alwahaab bin eali alsabki (almutawafaa 771 ha), dirasat watahqiqu: du/ 'ahmad jamal alzamzami, du/ nur aldiyn eabd aljabaar saghiri, 'asl alkitabi: risalat dukturah - jamieat 'umi alquraa bimakat almukaramati, alnaashir: dar albuhuth lildirasat al'iislamiat wa'iihya' altarathu, altabeat al'uwlaa 1424hi - 2004m.
  • athar altiqniat alhadithat fi al'iinjab, wal'ahkam almutaealiqat biha, hisham bin marzuq.
  • 'athar aistikhdam tiqniat albuluk tshin ealaa al'ahkam alshareiat lilnuqud alraqamiati, lilduktur: muhamad hasan eabd alwahaabi, dimn 'abhath mutamar (tamkin altatbiqat aldhakiat bayn alfiqh walqanuni), kuliyat al'iimam malik lilsharieat walqanun bidubay 2021m.
  • 'athar altiqniat alhadithat fi alkhilaf alfiqhii, da/ hisham bin eabd almalik bin eabd allah al alshaykha, risalat dukturah.
  • aliajtihad aljamaeii 'usuluh wadawabitihu, da/ rashad muhamad sabri, mudaris 'usul alfiqh bikuliat aladab, biquna, jamieat janub alwadi, almajalat aleilmiat likuliyat aladab bisuhaji, aleadad alraabie waleishruna, aljuz' althaani, 2001m.
  • alaijtihad aljamaeii wa'ahamiyatuh fi aleasr alhadithi, du/ aleabd khalil, majalat aldirasati, aljamieat al'urduniyatu, almujalad 14, aleadad 10.
  • aliajtihad aljamaeii waltaqniat alhadithati, du/ nasimat birwal, majalat alwahat lilbuhuth waldirasati, almujalad 16, aleadad 2.
  • alaijtihad aljamaeii walmajamie alfiqhiat almueasirati, d/ ala' bint mujarab alsilmi, 'ustadh 'usul alfiqh almusaeidu, kuliyat alsharieat waldirasat al'iislamiat bijamieat 'um alquraa, majalat alsharieat walqanun bi'usyuti, aleadad alkhamis walthalathuna, al'iisdar al'awal yanayir 2023m.
  • alaijtihad aljamaeii wa'ahamiyatuh fi nawazil aleasra, du/ salih bin eabd allah bin humid, mutamar alfatwaa wadawabituha yunazimuh almajmae alfiqhiu al'iislamiu fi makat almukaramati.
  • alaijtihad aljamaeii wadawr almajamie alfiqhiat fi tatbiqihi, da/shaeban muhamad 'iismaeil, al'ustadh fi kuliyat alsharieat waldirasat al'iislamiat jamieat 'um alquraa, alnaashir: dar albashayir al'iislamiati, altabeat al'uwlaa 1418h-1998m.
  • alaijtihad aljamaeii wadawruh fi muealajat alnawazil, du/ muhamad bin miteib bin saeid bin kardama, majalat alhaqiqati, tasdur ean jamieat 'adrar.
  • alaijtihad aljamaeii, du/ 'ahmad alriysuni, 'ustadh altaelim aleali bijamieat muhamad alkhamis bialribati, khabir 'awal bimujmae alfiqh al'iislamii bijidatin.
  • aliajtihad fi al'iislami, da/nadiat sharif aleamrii, alnaashir: dar alrisalati, altabeat althaalithati: 1406hi-1986m.
  • al'iihkam fi 'usul al'ahkami, li'abi alhasan sayid aldiyn ealii bin 'abi ealii bin muhamad bin salim althaelabii alamdi, (almutawafaa: 631hi), almuhaqiqi: eabd alrazaaq eafifi, alnaashir: almaktab al'iislamia, bayrut- dimashqa- lubnan.
  • 'iirshad alfuhul 'iilaa tahqiq alhaqi min eilm al'usulu, limuhamad bin eali bin muhamad bin eabd allah alshuwkanii alyamani, (almutawafaa 1250h), almuhaqiqi: alshaykh 'ahmad eazw einayat, dimashq-kufar bituna, qadim lah: alshaykh khalil almis, walduktur wali aldiyn salih farfur, alnaashir: dar alkitaab alearabii, altabeat al'uwlaa 1419h- 1999m.
  • astikhdam alwasayit almutaeadidat fi albahth aleilmii, di/hsin hasan musaa.
  • al'iislam eaqidat washarieatu, al'iimam al'akbar mahmud shaltuti, alnaashir: dar alshuruqi, altabeat althaaminat eashrat 1421h-2001m.
  • 'usul altashrie al'iislamii, da/ eali hasab allah, 'ustadh alsharieat al'iislamiat bijamieat alqahirati, alnaashir: dar almaearifi, altabeat alkhamisati, 1396hi-1976m.
  • 'usul alfiqh al'iislamii, da/ wahabih alzuhayli, 'ustadh alfiqh al'iislamii wa'usulihi, jamieat dimashqa, alnaashir: dar alfikri, altabeat al'uwlaa 1406hi-1986m.
  • al'iifta' biaistikhdam aldhaka' alaistinaeii hukmuh alshareia wa'atharuh fi aikhtilaf aleulama'i, da/ mutlaq jasir aljasir, majalat alsharieat waldirasat al'iislamiati, jamieat alkuayti.
  • albahr almuhit fi 'usul alfiqah, li'abi eabd allh badr aldiyn muhamad bin eabd allh bn bihadir alzarkashii (almutawafaa 794hi), alnaashir: dar alkatbi, altabeat al'uwlaa, 1414hi - 1994m.
  • bidayat almujtahid wanihayat almuqtasid, li'abi alwalid muhamad bin 'ahmad bin muhamad bin 'ahmad bin rushd alqurtubii alshahir biabn rushd alhafid (almutawafaa : 595hi), alnaashir: matbaeat mustafaa albabi alhalabii wa'awladuhu, masiri, altabeat alraabieati, 1395h-1975m.
  • bidayat almuhtaj fi sharh alminhaji, libadr aldiyn 'abu alfadl muhamad bin 'abi bakr al'asdii alshaafieii abn qadi shahba (798 - 874 ha), alnaashir: dar alminhaj lilnashr waltawziei, jidat - almamlakat alearabiat alsaeudiati, altabeat al'uwlaa 1432hi - 2011m.
  • tahifat alfuqaha'i, limuhamad bin 'ahmad bin 'abi 'ahmadu, 'abu bakr eala' aldiyn alsamarqandii (almutawafaa nahw 540h), alnaashir: dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, altabeat althaaniati, 1414hi - 1994m.
  • altaqrir waltahbiri, li'abi eabd allahi, shams aldiyn muhamad bin muhamad bin muhamad almaeruf biabn 'amir hajin wayuqal lah abn almuaqat alhanafii, (almutawafaa 879hi), alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeat althaaniat 1403hi - 1983m.
  • tanzim alaijtihad aljamaeii fi alealam al'iislamii, du/ mahir hamid alhawli, al'ustadh almusharik fi alfiqh wa'usulihi, eamid kuliyat alsharieat walqanunu, aljamieat al'iislamiati- ghazat - filastin, majalat aljamieat al'iislamiati, almujalad alsaabie eashra, aleadad althaani, yunyu 2009m.
  • altahdhib fi fiqh al'iimam alshaafieii, limuhyi alsanat, 'abu muhamad alhusayn bin maseud bin muhamad bin alfaraa' albaghawii alshaafieii (almutawafaa 516h), almuhaqiqi: eadil 'ahmad eabd almawjudi, eali muhamad mueawad, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeati: al'uwlaa 1418hi- 1997m.
  • tawhid alfatwaa fi nawazil 'azminat aljawayih wal'awbiat bayn alwaqie walmamuli, du/ mahmud 'iismaeil misheala, dimn 'abhath almutamar alsaadis lil'amanat aleamat lidawr wahayyat al'iifta' fi alealami.
  • taysir altahriri, limuhamad 'amin bin mahmud albukhari, almaeruf bi'amir badishah alhanafii, (almutawafaa 972h), alnaashir: mustafaa albabi alhlabi-msr.
  • thawrat alshabakat aliajtimaeiati, mahiat mawaqie altawasul aliajtimaeii wa'abeadiha, da/khalid ghasaan yusif almiqdadi, alnaashir: dar alnafayisi, altabeat al'uwlaa 1434h-2013m.
  • taysir alwusul 'iilaa minhaj al'usul  min almanqul walmaequl "almukhtasar", likamal aldiyn muhamad bin muhamad bin eabd alrahman almaeruf biabin 'iimam alkamiliati, (almutawafaa 874h), dirasat watahqiqu: 'a.da/ eabd alfataah 'ahmad qutb aldakhmisi, 'ustadh 'usul alfiqh bikuliyat alsharieat walqanun jamieat al'azhar- tanta, alnaashir: dar alfaruq alhadithat liltibaeat walnashr-alqahirati, altabeat al'uwlaa1423hi- 2002m.
  • hujiat al'iijmae wamawqif aleulama' minha, du/ muhamad mahmud firighili, alnaashir: dar alkitaab aljamieii, 1391hi-1971m.
  • khulasat tarikh altashrie al'iislamii, lil'ustadh eabd alwahaab khilafu, 'ustadh alsharieat al'iislamiat bikuliyat alhuquqi, jamieat alqahirati, alnaashir: dar alqalami.
  • zad almustaqnae fi akhtisar almuqanaea, limusaa bin 'ahmad bin musaa bin salim bin eisaa bin salim alhajaawii almaqdisi, thuma alsaalihii, sharaf aldiyn, 'abu alnaja (almutawafaa 968h), almuhaqiqi: eabd alrahman bin ealiin bin muhamad aleaskar, alnaashir: dar alwatan lilnashri- alriyad.
  • sharh altalwih ealaa altawdihi, lisaed aldiyn maseud bn eumar altaftazani, (almutawafaa793hi), alnaashir: maktabat sabih bimasr.
  • sharh mukhtasar alrawdata, lisulayman bin eabd alqawii bin alkarim altuwfii alsarsiriu, 'abu alrabiei, najm aldiyni, (almutawafaa 716hi), almuhaqiqi: eabd allh bin eabd almuhsin alturki.
  • sharh mukhtasar altahawi, li'ahmad bin eali 'abu bakr alraazi aljasas alhanafii (almutawafaa 370 hu), almuhaqiq: du/eisamat allah einayat allah muhamad, 'a.da/ sayid bikidashi, wad/ muhamad eubayd allah khan, wada/ zaynab muhamad hasan falatata, alnaashir: dar albashayir al'iislamiat - wadar alsaraji, altabeat al'uwlaa 1431hi - 2010m.
  • alsihah taj allughat wasihah alearabiati, li'abi nasr 'iismaeil bin hamaad aljawharii alfarabii (almutawafaa 393hi), tahqiqu: 'ahmad eabd alghafur eatar, alnaashir: dar aleilm lilmalayin - bayrut, altabeat alraabieat 1407hi‍ - 1987m.
  • ealam 'usul alfiqh, du/ eabd alwahaab khilafi, 'ustadh alsharieat al'iislamiat bikuliyat alhuquqi, jamieat alqahirati, alnaashir: maktabat aldaewat al'iislamiati.
  • aleumlat al'iiliktirunia "albitkuin" anmwdhjan dirasat fiqhiat, di/ eabd alhakim bin eabd allh alqubaysi.
  • alghiathii ghiath al'umam fi altiyath alzulma, lieabd almalik bin eabd allh bin yusif bin muhamad aljuayni, 'abu almaeali, rukn aldiyn, almulaqab bi'iimam alharamayni, (almutawafaa 478h), almuhaqiq: eabd aleazim aldiyb, alnaashir: maktabat 'iimam alharmayni, altabeat althaaniati1401h.
  • alfatwaa alraqamiat bayn al'iijabiaat walsalbiaati, da/jilal salih shikh.
  • alfatwaa alraqamiat watahawulat marjieiat al'iifta' alshareii, da/eabd aleali almutaqii, majalat kuliyat alsharieat 'akadir, aleadad alsaabiei.
  • faqah altahawulat alraqmiatu, dirasat tatbiqiat fi daw' almustajadaat alfiqhiat almueasirati, du/ 'iibrahim khalil mahmud, majalat kuliyat al'iimam al'aezami, aleadadi51.
  • alqamus almuhita, limajd aldiyn 'abu tahir muhamad bin yaequb alfayruz abadi (almutawafaa 817hi), tahqiqu: maktab tahqiq alturath fi muasasat alrisalati, bi'iishrafi: muhamad naeim alerqsusy, alnaashir: muasasat alrisalat liltibaeat walnashr waltawzie, bayrut - lubnan, altabeat althaaminati, 1426hi - 2005m.
  • qararat watawsiat majmae alfiqh al'iislamii alduwali, almunbathiq ean munazamat altaeawun alduwli, (aldawrat 1-25), 1984-2023ma. al'iisdar alkhamisu, altabeat al'uwlaa 1446hi- 2025m.
  • kashf al'asrar sharh 'usul albizdiwi, lieabd aleaziz bin 'ahmad bin muhamadi, eala' aldiyn albukharii alhanafii (almutawafaa730hi), alnaashir: dar alkitaab al'iislamii.
  • lisan alearabi, limuhamad bin makram bin eulay, 'abu alfadala, jamal aldiyn aibn manzur al'ansarii alruwifaei, al'iifriqi, (almutawafaa711h), alnaashir: dar sadir- bayrut, altabeat althaalithata-1414h.
  • almabsuta, limuhamad bin 'ahmad bin 'abi sahl shams al'ayimat alsarakhsi, (almutawafaa 483h), alnaashir: dar almaerifat - bayrut.
  • majmae alzawayid wamanbae alfawayidi, li'abi alhasan nur aldiyn eali bin 'abi bakr bin sulayman alhaythami, (almutawafaa 807h), almuhaqiqi: husam aldiyn alqudsi, alnaashir: maktabat alqudsi, alqahirati.
  • almajmue sharh almuhadhab mae takmilat alsabaki walmutayei, li'abi zakaria muhyi aldiyn yahyaa bin sharaf alnawawii (almutawafaa 676h), alnaashir: dar alfikri.
  • almahsuli, li'abi eabd allah muhamad bin eumar bin alhasan bin alhusayn altaymi alraazi almulaqab bifakhr aldiyn alraazi khatib alrayi (almutawafaa 606h), dirasat watahqiqi: alduktur tah jabir fayaad aleulwani, alnaashir: muasasat alrisalati, altabeat althaalithat 1418hi - 1997m.
  • almustasfaa, li'abi hamid muhamad bin muhamad alghazalii altuwsi, (almutawafaa 505hi), tahqiqu: muhamad eabd alsalam eabd alshaafi, alnaashir: dar alkutub aleilmiati, altabeat al'uwlaa, 1413hi - 1993m.
  • msnad aldaarimi almaeruf bi (sunin aldaarmi), li'abi muhamad eabd allh bin eabd alrahman bin alfadl bin bahram bin eabd alsamad aldaarmii, altamimii alsamarqandi, (almutawafaa 255hi), tahqiqu: husayn salim 'asad aldaarani, alnaashir: dar almughaniy lilnashr waltawzie, almamlakat alearabiat alsaeudiati, altabeat al'uwlaa1412hi - 2000m.
  • almisbah almunir fi gharayb alsharh alkabiri, li'ahmad bin muhamad bin ealii alfayuwmii thmm alhamawi, 'abu aleabaas (almutawafaa nahw 770h), alnaashir: almaktabat aleilmiat - bayrut.
  • muejam maqayis allughati, li'ahmad bin faris bin zakaria' alqazwinii alraazi, 'abu alhusayn (almutawafaa 395hi), almuhaqiqa: eabd alsalam muhamad harun, alnaashir: dar alfikri, eam alnashri: 1399hi - 1979m.
  • almuafaqati, li'iibrahim bin musaa bin muhamad allakhmi algharnatii alshahir bialshaatibii (almutawafaa 790h), almuhaqiqi: 'abu eubaydat mashhur bin hasan al salman, alnaashir: dar abn eafan, altabeat al'uwlaa 1417hi- 1997m.
  • alnajm alwahaj fi sharh alminhaji, likamal aldiyn, muhamad bin musaa bin eisaa bin ealii alddamiry 'abu albaqa' alshaafieiu (almutawafaa 808h), alnaashir: dar alminhaj (jda), altabeat al'uwlaa 1425hi - 2004m.
  • nahw tadawul alfatwaa almuasasiat eabr mawaqie 'iilikturuniat lidabt almanhajiat al'iiftayiyati, du/ mahmud 'iismaeil muhamad misheala, 'ustadh alfiqh almusharik bikuliyat al'iimam malik lilsharieat walqanun bidbi, wakuliyat alsharieat walqanun bidiminhur jamieat al'azhar.
  • alwaqie aliaftiradii wa'atharuh fi 'iidrak al'ahkam alfiqhiati, di/hisham jaefar, majalat al'iihya'i, aleadadi26.
  • al'iifta' alaiftiradi, da/ eimad hamdi, dimn 'abhath mutamar (tamkin altatbiqat aldhakia bayn alfiqh walqanuna), kuliyat al'iimam malik lilsharieat walqanun bidubay 2021m.