إســاءة استخــدام شـركـات إنتاج الغـذاء لشهـادة الحـلال الدوليـة (دراســة فقهيـة معاصـرة) / Food Manufacturing Companies' Misuse of International Halal Certification A Contemporary Jurisprudential Study

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

جامعه الازهر

المستخلص

يدور موضوع البحث حول إساءة استخدام شركات إنتاج الغذاء لشهادة الحلال الدولية، وبما أن شهادة الحلال الدولية تحظى بقدر كبير في عصرنا الراهن الذي يشهد طفرة تكنولوجية هائلة في مجال الصناعات الغذائية، ويرى الباحث أن الاشكالية في هذا البحث تكمن في إساءة استخدام شركات إنتاج الغذاء لشهادة الحلال الدولية، وهو ما يتمثل في صورة محظورات شرعية في بعض مجالات التصنيع، والتخزين لبعض المنتجات الغذائية التي تنتشر في الأسواق سواء كانت محلية الصنع أو مستوردة، ومن سلبياتها المواد المحرَّمة والنجسة والملوثة إشعاعياً المستخدمة في الصناعات الغذائية، وهو ما يترتب عليه من إخلال في ضوابط استخدام شهادة الحلال الدولية من قِبَل شركات إنتاج الغذاء وجعلها غير مضمونة للمستهلك المسلم، وخاصة في الدول غير المسلمة؛ فاعتمد الباحث على المنهج الاستقرائي الاستنباطي التحليلي في استنباط الأحكام الفقهية من أدلتها الشرعية، وتعرض الباحث للدراسات السابقة فلم يجد من درس هذه الجزئيات المشار إليها في إشكالية البحث، وكان الهدف من البحث: معرفة الأحكام الشرعية المترتبة على إساءة استخدام شركات إنتاج الغذاء لشهادة الحلال الدولية.
  وبعد ذلك توصلت إلى نتائج هامة، وقيمة تستوجب ضرورة اتخاذ تدابير تصون المسلم من الأضرار، وتقييه من أكل الحرام، وتؤكد مطابقة المنتجات الغذائية لأحكام الشريعة الإسلامية، وهناك بعض التوصيات اشرت إليها لعلها تنفع من بيده زمام الأمر.
 
The research topic revolves around the misuse of international halal certification by food production companies. Since international halal certification is highly valued in our current era, which is witnessing a huge technological boom in the field of food industries, the researcher believes that the problem in this research lies in the misuse of international halal certification by food production companies, which is represented in the form of legal prohibitions in Some areas of manufacturing and storage of some food products that are widespread in the markets, whether locally made or imported, and among their negatives are the prohibited, impure and radioactively contaminated materials used in the food industry, which results in a breach of the controls for the use of the international halal certificate by food production companies and makes it unguaranteed for the Muslim consumer, especially in countries Non-Muslims; the researcher relied on the inductive, deductive, and analytical approach to inferring jurisprudential rulings from their legal evidence. The researcher reviewed previous studies but did not find any that had studied these details referred to in the research problem. The aim of the research was to identify the legal rulings resulting from food production companies’ misuse of the international halal certificate.
I then reached important and valuable conclusions that necessitate taking measures to protect Muslims from harm, prevent them from consuming what is forbidden, and ensure that food products comply with Islamic law. I have also outlined some recommendations that may be of benefit to those in charge.

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


  • أولاً: القرآن الكريم.

    ثانياً: التفسير وعلوم القرآن.

    1- التفسير المنير في العقيدة والشريعة والمنهج: للدكتور/ وهبة بن مصطفى الزحيلي، ط: دار الفكر المعاصر دمشق، الطبعة: الثانية، 1418 هـ.

    2- دقائق التفسير الجامع لتفسير ابن تيمية: لتقي الدين أبي العباس أحمد بن عبد الحليم بن عبد السلام بن عبد الله بن أبي القاسم بن محمد ابن تيمية الحراني الحنبلي الدمشقي(المتوفى: 728هــ)، ط: مؤسسة علوم القرآن دمشق، الطبعة: الثانية، 1404هــ.

    3- اللباب في علوم الكتاب: لأبي حفص سراج الدين عمر بن علي بن عادل الحنبلي الدمشقي النعماني (المتوفى: 775هــ)، ط: دار الكتب العلمية - بيروت / لبنان، الطبعة: الأولى، 1419هــ -1998م.

    4- الناسخ والمنسوخ: لأبي جعفر النَّحَّاس أحمد بن محمد بن إسماعيل بن يونس المرادي النحوي (المتوفى: 338هــ)، ط: مكتبة الفلاح الكويت، الطبعة: الأولى، 1408هــ.

    ثالثاً- السنة وشروحها:

    1- إرشاد الساري لشرح صحيح البخاري: لأحمد بن محمد بن أبى بكر بن عبد الملك القسطلاني القتيبي المصري، أبي العباس، شهاب الدين(المتوفى: 923هــ)، ط: المطبعة الكبرى الأميرية، مصر، الطبعة: السابعة، 1323 هـ.

    2- البدر المنير في تخريج الأحاديث والأثار الواقعة في الشرح الكبير: لابن الملقن سراج الدين أبي حفص عمر بن علي بن أحمد الشافعي المصري (المتوفى: 804هــ)، ت: مصطفى أبو الغيط وعبد الله بن سليمان وياسر بن كمال، ط: دار الهجرة للنشر والتوزيع - الرياض-السعودية، الطبعة: الاولى، 1425هــ-2004م.

    3- الجامع المسند الصحيح المختصر من أمور رسول الله -r- وسننه وأيامه = صحيح البخاري: لمحمد بن إسماعيل أبي عبدالله البخاري الجعفي، ت: محمد زهير بن ناصر الناصر، ط: دار طوق النجاة (مصورة عن السلطانية بإضافة ترقيم محمد فؤاد عبد الباقي)، الطبعة: الأولى، سنة الطبع: 1422هــ.

    4- سبل السلام: لمحمد بن إسماعيل بن صلاح بن محمد الحسني، الكحلاني ثم الصنعاني، أبي إبراهيم، عز الدين، المعروف كأسلافه بالأمير(المتوفى: 1182هــ)، ط: دار الحديث- القاهرة- مصر، الطبعة: الخامسة، سنة الطبع: 1418هــ-1997م.

    5- سنن ابن ماجة: لابن ماجة أبي عبد الله محمد بن يزيد القزويني، وماجة اسم أبيه يزيد (المتوفى: 273هــ)، ت: محمد فؤاد عبد الباقي، ط: دار إحياء الكتب العربية.

    6- شرح سنن أبي داود: لشهاب الدين أبي العباس أحمد بن حسين بن علي بن رسلان المقدسي الرملي الشافعي (المتوفى: 844 هـ)، ط: دار الفلاح للبحث العلمي وتحقيق التراث، الفيوم - جمهورية مصر العربية، الطبعة: الأولى، 1437 هـ - 2016 م.

    7- فتح المنعم شرح صحيح مسلم: للدكتور/ موسى شاهين لاشين، ط: دار الشروق، الطبعة: الأولى (لدار الشروق)، 1423 هـ - 2002 م.

    8- فيض القدير شرح الجامع الصغير: لزين الدين محمد المدعو بعبد الرؤوف بن تاج العارفين بن علي بن زين العابدين الحدادي ثم المناوي القاهري(المتوفى: 1031هــ)، ط: المكتبة التجارية الكبرى مصر، الطبعة: الأولى، سنة 1356هــ.

    9- الكوكب الوهاج شرح صحيح مسلم: لمحمد الأمين بن عبد الله الأُرَمي العَلَوي الهَرَري الشافعي، ط: دار المنهاج - دار طوق النجاة، الطبعة: الأولى، 1430 هـ - 2009م.

    10- المستدرك على الصحيحين: لأبي عبد الله الحاكم محمد بن عبد الله بن محمد بن حمدويه بن نُعيم بن الحكم الضبي الطهماني النيسابوري المعروف بابن البيع (المتوفى: 405هــ)، ت: مصطفى عبد القادر عطا، ط: دار الكتب العلمية بيروت، الطبعة: الأولى، سنة الطبع: 1411 هـ 1990م.

    11- مسند الإمام أحمد بن حنبل: لأبي عبد الله أحمد بن محمد بن حنبل بن هلال بن أسد الشيباني (المتوفى: 241هــ)، ت: شعيب الأرناؤوط - عادل مرشد، وآخرون، ط: مؤسسة الرسالة، الطبعة: الأولى، سنة الطبع: 1421 هـ - 2001 م.

    12- المسند الصحيح المختصر بنقل العدل عن العدل إلى رسول الله -r-: لمسلم بن الحجاج أبي الحسن القشيري النيسابوري (المتوفى: 261هــ)، ت: محمد فؤاد عبد الباقي، ط: دار إحياء التراث العربي بيروت، الطبعة الأولي، سنة الطبع: 1374هــ- 1954م.

    13- المطَالبُ العَاليَةُ بِزَوَائِدِ المسَانيد الثّمَانِيَةِ: لأبي الفضل أحمد بن علي بن محمد بن أحمد بن حجر العسقلاني (المتوفى: 852هــ)، ط: دار العاصمة للنشر والتوزيع - دار الغيث للنشر والتوزيع، الطبعة: الأولى، تاريخ الطبع: 1419 هـ - 1998 م.

    14- المعجم الكبير: لسليمان بن أحمد بن أيوب بن مطير اللخمي الشامي، أبي القاسم الطبراني (المتوفى: 360هــ)، ت: حمدي بن عبد المجيد السلفي، مكتبة ابن تيمية القاهرة، الطبعة: الثانية.

    15- المفاتيح في شرح المصابيح: للحسين بن محمود بن الحسن، مظهر الدين الزَّيْدَانيُّ الكوفي الضَّريرُ الشِّيرازيُّ الحَنَفيُّ المشهورُ بالمُظْهِري(المتوفى: 727 هـ)، ط: دار النوادر، وهو من إصدارات إدارة الثقافة الإسلامية - وزارة الأوقاف الكويتية، الطبعة: الأولى، 1433هــ - 2012م.

    16- المفهم لما أشكل من تلخيص كتاب مسلم: لأبي العباس أحمد بن عمر بن إبراهيم القرطبي (578 - 656 هـ)، ط: (دار ابن كثير، دمشق - بيروت)، الطبعة: الأولى، 1417 هـ - 1996 م.

    17- نيل الأوطار: لمحمد بن علي بن محمد بن عبد الله الشوكاني اليمني، ت: عصام الدين الصبابطي، ط: دار الحديث، مصر، الطبعة: الأولى، 1413هــ - 1993م.

    18- الهداية في تخريج أحاديث البداية (بداية المجتهد لابن رشد): لأحمد بن محمد بن الصدِّيق بن أحمد، أبي الفيض الغُمَارِي الحسني الأزهري (المتوفى: 1380 هـ)، ط: دار عالم الكتب، بيروت لبنان، الطبعة: الأولى، 1407 هـ - 1987 م.

     

    رابعاً- كتب الفقه:

    أ- الفقه الحنفي:

    1- البحر الرائق شرح كنز الدقائق: لزين الدين بن إبراهيم بن محمد، المعروف بابن نجيم المصري(المتوفى: 970هــ)، ط: دار الكتب العلمية- بيروت- لبنان، الطبعة: الأولى- سنة الطبع: 1418هــ- 1997م.

    2- بدائع الصنائع في ترتيب الشرائع: لعلاء الدين، أبي بكر بن مسعود بن أحمد الكاساني الحنفي(المتوفى:587هــ)، ط: دار الكتب العلمية، الطبعة: الثانية، سنة الطبع: 1406هــ- 1986م.

    3- تحفة الملوك(في فقه مذهب الإمام أبي حنيفة النعمان): لزين الدين أبي عبد الله محمد بن أبي بكر بن عبد القادر الحنفي الرازي (المتوفى: 666هــ)، ط: دار البشائر الإسلامية بيروت، الطبعة: الأولى، 1417هـ.

    4- حاشية الطحطاوي على مراقي الفلاح شرح نور الإيضاح: لأحمد بن محمد بن إسماعيل الطحطاوي الحنفي - توفي 1231 هـ، ط: دار الكتب العلمية بيروت لبنان، الطبعة: الطبعة الأولى 1418هــ - 1997م.

    ب- الفقه المالكي:

    1- التاج والإكليل لمختصر خليل: لمحمد بن يوسف بن أبي القاسم بن يوسف العبدري الغرناطي، أبي عبد الله المواق المالكي(المتوفى: 897هــ)، ط: دار الكتب العلمية، الطبعة: الأولى، 1416هــ-1994م.

    2- الفواكه الدواني على رسالة ابن أبي زيد القيرواني: لأحمد بن غانم (أو غنيم) بن سالم ابن مهنا، شهاب الدين النفراوي الأزهري المالكي(المتوفى: 1126هــ)، ط: دار الفكر، سنة الطبع: 1415هــ - 1995م.

    3- لوامع الدرر في هتك أستار المختصر [شرح «مختصر خليل» للشيخ خليل بن إسحاق الجندي المالكي: لمحمد بن محمد سالم المجلسي الشنقيطي(1206 - 1302 هـ)، ط: دار الرضوان، نواكشوط- موريتانيا، الطبعة: الأولى، سنة الطبع: 1436 هـ - 2015 م.

    4- المدخل: لأبي عبد الله محمد بن محمد بن محمد العبدري الفاسي المالكي الشهير بابن الحاج(المتوفى: 737هــ)، ط: دار التراث، الطبعة: بدون طبعة وبدون تاريخ.

    5- المدونة: لمالك بن أنس بن مالك بن عامر الأصبحي المدني (المتوفى: 179هــ)، ط: دار الكتب العلمية، الطبعة: الأولى، سنة الطبع: 1415هــ - 1994م.

    6- مسائل أبي الوليد ابن رشد (الجد): لأبي الوليد محمد بن أحمد بن رشد القرطبي(المتوفى: 520هــ)، ط: دار الجيل، بيروت - دار الآفاق الجديدة، المغرب، الطبعة: الثانية، 1414 هـ - 1993 م.

    7- المعونة على مذهب عالم المدينة «الإمام مالك بن أنس»: لأبي محمد عبد الوهاب بن علي بن نصر الثعلبي البغدادي المالكي (المتوفى: 422هــ)، ت: حميش عبد الحقّ، ط: المكتبة التجارية- مكة المكرمة، بدون تاريخ طبع.

    8- منَاهِجُ التَّحصِيلِ ونتائج لطائف التَّأْوِيل في شَرحِ المدَوَّنة وحَلِّ مُشكِلاتها: لأبي الحسن علي بن سعيد الرجراجي(المتوفى: بعد 633هــ)، ط: دار ابن حزم، الطبعة: الأولى، 1428 هـ - 2007م.

    9- مواهب الجليل في شرح مختصر خليل: لشمس الدين أبي عبد الله محمد بن محمد بن عبد الرحمن الطرابلسي المغربي، المعروف بالحطاب الرُّعيني المالكي (المتوفى: 954هــ)، ط: دار الفكر، الطبعة: الثالثة، 1412هــ - 1992م.

    ت- الفقه الشافعي:

    1- بداية المحتاج في شرح المنهاج: لبدر الدين أبي الفضل محمد بن أبي بكر الأسدي الشافعي ابن قاضي شهبة (798 - 874 هـ)، ط: دار المنهاج للنشر والتوزيع، جدة - المملكة العربية السعودية، الطبعة: الأولى، 1432 هـ - 2011 م.

    2- البيان في مذهب الإمام الشافعي: لأبي الحسين يحيى بن أبي الخير بن سالم العمراني اليمني الشافعي(المتوفى: 558هــ)، ط: دار المنهاج جدة، الطبعة: الأولى، سنة الطبع: 1421 هـ- 2000م.

    3- تحفة الحبيب على شرح الخطيب = حاشية البجيرمي على الخطيب: لسليمان بن محمد بن عمر البُجَيْرَمِيّ المصري الشافعي(المتوفى: 1221هــ)، ط: دار الفكر، سنة الطبع: 1415هــ - 1995م.

    4- التهذيب في فقه الإمام الشافعي: لأبي محمد الحسين بن مسعود بن محمد بن الفراء البغوي الشافعي (المتوفى: 516 هـ)، ط: دار الكتب العلمية، الطبعة: الأولى، 1418 هـ - 1997 م.

    5- فتح العزيز بشرح الوجيز: لعبد الكريم بن محمد بن عبد الكريم، أبي القاسم الرافعي القزويني (المتوفى: 623هــ)، ت: علي محمد عوض - عادل أحمد عبد الموجود، ط: دار الكتب العلمية، بيروت لبنان، الطبعة: الأولى، 1417 هـ - 1997 م

    6- فتح القريب المجيب في شرح ألفاظ التقريب: لمحمد بن قاسم بن محمد بن محمد، أبي عبد الله، شمس الدين الغزي، ويعرف بابن قاسم وبابن الغرابيلي(المتوفى: 918هــ)، ط: الجفان والجابي للطباعة والنشر، دار ابن حزم للطباعة والنشر والتوزيع، بيروت لبنان، الطبعة: الأولى، سنة الطبع: 1425 هـ - 2005 م.

    7- فتوحات الوهاب بتوضيح شرح منهج الطلاب المعروف بحاشية الجمل (منهج الطلاب اختصره زكريا الأنصاري من منهاج الطالبين للنووي ثم شرحه في شرح منهج الطلاب): لسليمان بن عمر بن منصور العجيلي الأزهري، المعروف بالجمل (المتوفى: 1204هــ)، ط: دار الفكر، الطبعة: بدون طبعة وبدون تاريخ.

    8- مختصر المزني (مطبوع ملحقا بالأم للشافعي): لإسماعيل بن يحيى بن إسماعيل، أبي إبراهيم المزني (المتوفى: 264هــ)، ط: دار المعرفة بيروت، سنة الطبع: 1410هــ/1990م.

    9- مغني المحتاج إلى معرفة معاني ألفاظ المنهاج: لشمس الدين، محمد بن أحمد الخطيب الشربيني الشافعي (المتوفى: 977هــ)، ط: دار الكتب العلمية، الطبعة: الأولى، 1415هــ - 1994م.

    10- النجم الوهاج في شرح المنهاج: لكمال الدين، محمد بن موسى بن عيسى بن علي الدَّمِيري أبي البقاء الشافعي (المتوفى: 808هــ)، ط: دار المنهاج (جدة)، الطبعة: الأولى، سنة الطبع: 1425هــ - 2004م.

    ث- الفقه الحنبلي:

    1- إعلام الموقعين عن رب العالمين: لمحمد بن أبي بكر بن أيوب بن سعد شمس الدين ابن قيم الجوزية (المتوفى: 751هــ)، ت: محمد عبد السلام إبراهيم، ط: دار الكتب العلمية بيروت، الطبعة: الأولى، 1411هــ - 1991م، و ط: دار ابن الجوزي، الطبعة الاولى، سنة 1423هــ.

    2- الإقناع في فقه الإمام أحمد بن حنبل: لموسى بن أحمد بن موسى بن سالم بن عيسى بن سالم الحجاوي المقدسي، ثم الصالحي، شرف الدين، أبي النجا (المتوفى: 968هــ)، ت: عبد اللطيف محمد موسى السبكي، ط: دار المعرفة بيروت لبنان، بدون تاريخ طبع.

    3- الإنصاف في معرفة الراجح من الخلاف(المطبوع مع المقنع والشرح الكبير): لعلاء الدين أبي الحسن علي بن سليمان بن أحمد المَرْداوي(المتوفى: 885 هـ)، ط: هجر للطباعة والنشر والتوزيع والإعلان، القاهرة - جمهورية مصر العربية، الطبعة: الأولى، 1415 هـ - 1995 م.

    4- التحرير شرح الدليل: لأبي المنذر محمود بن محمد بن مصطفى بن عبد اللطيف المنياوي، ط: المكتبة الشاملة، مصر، الطبعة: الأولى، 1432 هـ - 2011 م.

    5- حاشية الروض المربع شرح زاد المستقنع: لعبد الرحمن بن محمد بن قاسم العاصمي الحنبلي النجدي(المتوفى: 1392هــ)، ط: بدون ناشر، الطبعة: الأولى، سنة الطبع: 1397هــ.

    6- دقائق أولي النهى لشرح المنتهى المعروف بشرح منتهى الإرادات: لمنصور بن يونس بن صلاح الدين ابن حسن بن إدريس البهوتي الحنبلي(المتوفى: 1051هــ)، ط: عالم الكتب، الطبعة: الأولى، 1414هــ - 1993م.

    7- الشرح الكبير (المطبوع مع المقنع والإنصاف): لشمس الدين أبي الفرج عبد الرحمن بن محمد بن أحمد بن قدامة المقدسي (المتوفى: 682 هـ)، ط: هجر للطباعة والنشر والتوزيع والإعلان، القاهرة - جمهورية مصر العربية، الطبعة: الأولى، سنة الطبع: 1415 هـ - 1995م.

    8- الكافي في فقه الإمام أحمد: لأبي محمد موفق الدين عبد الله بن أحمد بن محمد بن قدامة الجماعيلي المقدسي ثم الدمشقي الحنبلي، الشهير بابن قدامة المقدسي(المتوفى: 620هــ)، ط: دار الكتب العلمية، الطبعة: الأولى، 1414 هـ - 1994 م.

    9- كشاف القناع عن متن الإقناع: لمنصور بن يونس بن صلاح الدين ابن حسن بن إدريس البهوتي الحنبلي (المتوفى: 1051هــ)، ط: دار الكتب العلمية.

    10- متن الخرقي على مذهب ابي عبد الله أحمد بن حنبل الشيباني: لأبي القاسم عمر بن الحسين بن عبد الله الخرقي (المتوفى: 334هــ)، ط: دار الصحابة للتراث، سنة الطبع: 1413هــ-1993م.

    11- المسائل الفقهية من كتاب الروايتين والوجهين: للقاضي أبي يعلى، محمد بن الحسين بن محمد بن خلف المعروف بـ ابن الفراء (المتوفى: 458هــ)، ت: الدكتور/عبد الكريم بن محمد اللاحم، ط: مكتبة المعارف، الرياض، الطبعة: الأولى، سنة الطبع: 1405هــ - 1985م.

    12- المغني لابن قدامة: لأبي محمد موفق الدين عبد الله بن أحمد بن محمد بن قدامة الجماعيلي المقدسي ثم الدمشقي الحنبلي، الشهير بابن قدامة المقدسي (المتوفى: 620هــ)، ط: مكتبة القاهرة، سنة الطبع: 1388هــ - 1968م.

    13- وَبَلُ الغَمَامَةِ في شَرْحِ عُمْدَةِ الفِقْهِ لابْنِ قُدَامَة: للأستاذ الدكتور/ عبد الله بن محمد بن أحمد الطيار، ط: دار الوطن للنشر والتوزيع، الرياض - المملكة العربية السعودية، الطبعة: الأولى، سنة الطبع: 1429 هـ - 1432هــ.

    ج- الفقه العام والفتاوى:

    1- السيل الجرار المتدفق على حدائق الأزهار: لمحمد بن علي بن محمد بن عبد الله الشوكاني اليمني (المتوفى: 1250هــ)، ط: دار ابن حزم، الطبعة: الطبعة الأولى، بدون تاريخ طبع.

    2- الفتاوى الكبرى: لتقي الدين أبي العباس أحمد بن عبد الحليم بن عبد السلام بن عبد الله بن أبي القاسم بن محمد ابن تيمية الحراني الحنبلي الدمشقي(المتوفى: 728هــ)، ط: دار الكتب العلمية، الطبعة: الأولى، 1408هــ - 1987م.

    3- فتاوى اللجنة الدائمة للبحوث العلمية والإفتاء: لأحمد بن عبد الرازق الدويش، ط: دار المؤيد، ورئاسة إدارة البحوث العلمية والإفتاء- الرياض- المملكة العربية السعودية، الطبعة الأولى، سنة الطبع: 1424هــ.

    4- الفِقْهُ الإسلاميُّ وأدلَّتُهُ: للدكتور/ وَهْبَة بن مصطفى الزُّحَيْلِيّ، ط: دار الفكر - سوريَّة دمشق، الطبعة: الرَّابعة، سنة الطبع: 1985م.

    5- مجموع الفتاوى: مجموع الفتاوى الحراني(المتوفى: 728هــ)، ط: مجمع الملك فهد لطباعة المصحف الشريف، المدينة النبوية، المملكة العربية السعودية، سنة الطبع: 1416هــ/1995م.

    6- المحلى بالآثار: لأبي محمد علي بن أحمد بن سعيد بن حزم الأندلسي القرطبي الظاهري، ت: الدكتور عبد الغفار سليمان البنداري، ط: دار الكتب العلمية- بيروت- لبنان، الطبعة الأولى، سنة الطبع: 1425هــ- 2003م.

    خامساً: كتب قواعد الفقه وأصوله:-

    1- الْأَشْباهُ وَالنَّظَائِر عَلَى مَذْهَب أبي حَنِيْفَةَ النُّعْمان: لزين الدين بن إبراهيم بن محمد، المعروف بابن نجيم المصري(المتوفى: 970هــ)، ط: دار الكتب العلمية، بيروت لبنان، الطبعة: الأولى، 1419 هـ - 1999م.

    2- الأشباه والنظائر: لعبد الرحمن بن أبي بكر، جلال الدين السيوطي(المتوفى: 911هــ)، ط: دار الكتب العلمية، الطبعة: الأولى، 1411هــ - 1990م.

    3- الفروق: لأبي العباس شهاب الدين أحمد بن إدريس بن عبد الرحمن المالكي الشهير بالقرافي(المتوفى: 684هــ)، ت: الأستاذ الدكتور/ محمد أحمد سراج، والأستاذ الدكتور/ علي جمعة محمد، ط: دار السلام، الطبعة الأولى، سنة الطبع: 1421هــ- 2001م.

    4- القواعد والضوابط الفقهية المتضمنة للتيسير: لعبد الرحمن بن صالح العبد اللطيف، ط: عمادة البحث العلمي بالجامعة الإسلامية، المدينة المنورة، المملكة العربية السعودية، الطبعة: الأولى، 1423هــ/2003م.

    5- القواعد والفوائد الأصولية وما يتبعها من الأحكام الفرعية: لابن اللحام، علاء الدين أبي الحسن علي بن محمد بن عباس البعلي الدمشقي الحنبلي(المتوفى: 803هــ)، ت: عبد الكريم الفضيلي، ط: المكتبة العصرية، سنة الطبع: 1420 هـ - 1999 م.

    6- المنثور في القواعد الفقهية: لبدر الدين محمد بن عبد الله بن بهادر الزركشي (المتوفى: 794هــ)، ط: وزارة الأوقاف الكويتية، الطبعة: الثانية، 1405هــ - 1985م.

    سادساً– مصادر اللغة والمعاجم:

    1- تاج العروس من جواهر القاموس: لمحمّد بن محمّد بن عبد الرزّاق الحسيني، أبي الفيض، الملقّب بمرتضى، الزَّبيدي (المتوفى: 1205هــ)، ط: التراث العربي، سلسلة تصدرها وزارة الإعلام بدولة الكويت، الطبعة الأولى، سنة الطبع: 1400هــ- 1980م.

    2- التعريفات الفقهية: لمحمد عميم الإحسان المجددي البركتي، ط: دار الكتب العلمية(إعادة صف للطبعة القديمة في باكستان 1407هــ - 1986م)، الطبعة: الأولى، 1424هــ-2003م.

    3- لسان العرب: لمحمد بن مكرم بن على، أبي الفضل، جمال الدين ابن منظور الأنصاري الرويفعي الإفريقي(المتوفى: 711هــ)، ط: دار صادر بيروت، الطبعة: الثالثة - 1414هــ.

    4- المصباح المنير في غريب الشرح الكبير: لأحمد بن محمد بن علي الفيومي ثم الحموي، أبي العباس (المتوفى: نحو 770هــ)، ط: المكتبة العلمية بيروت، سنة الطبع: 734هــ.

    5- معجم اللغة العربية المعاصرة: للدكتور/ أحمد مختار عبد الحميد عمر، بمساعدة فريق عمل، ط: عالم الكتب، الطبعة: الأولى، 1429 هـ - 2008 م.

    6- المعجم الوسيط: لمجمع اللغة العربية بالقاهرة، ط: مكتبة الشروق الدولية، الطبعة الرابعة، سنة الطبع: 1425هــ- 2004م .

    تاسعاً: الأبحاث والمجلات:

    1- صناعة الحلال في الاقتصاد العالمي المعاصر "دراسة تحليلية للواقع والتحدّيات": لمهدي ميلود، منشور بمجلة أبحاث ودراسات التنمية، بكلية العلوم الاقتصادية والتجارية وعلوم التسيير- جامعة محمد البشير الإبراهيمي- دولة الجزائر، المجلد التاسع، العدد الثاني، بتاريخ ديسمبر 2022م.

    عاشراً: كتب متنوعة:

    1- التلوث الغذائي: للدكتور/ هاشم محمد صالح، ط: دار الرواد، ومكتبة المجتمع العربي للنشر والتوزيع- دولة عمان، الطبعة الأولى، سنة: 1435هــ- 2014م.

    2- توصيات المنظمة الإسلامية للعلوم الطبية: للدكتور/ أحمد رجائي الجندي، والدكتور/ عجيل جاسم النشمي، ط: المنظمة الإسلامية للعلوم الطبية- دولة الكويت، سنة الطبع: 1445هــ- 2024م.

    3- دراسة اقتصادية لاستخدام تكنولوجيا التشعيع في المحافظة على صلاحية تخزين وتصدير البصل المصري: للأستاذ الدكتور/يحيى محمد متولي خليل، ود/محمد حلمي محمد سليمان، منشور بالمجلة المصرية للاقتصاد الزراعي، العدد الثالث، تاريخ النشر: سبتمبر 2021م.

    4- غذاؤنا والإشعاع: للدكتور/ زكريا عبد القادر خنجي، ط: المركز العربي لتأليف وترجمة العلوم الصحية- دولة الكويت، الطبعة العربية الأولى، سنة الطبع: 2019م.

    5- موسوعة صناعة الحلال: لوزارة الأوقاف والشؤون الإسلامية- جمع وترتيب وحدة البحث العلمي بدار الإفتاء بدولة الكويت، الطبعة الأولى، سنة الطبع: 1441هــ-2020م.

    الحادي عشر: المواقع الإلكترونية:

    • الموقع الرسمي للهيئة العامة للغذاء والدواء- بالمملكة العربية السعودية. .CEC@sfda.gov.sa
    • موقع دار الإفتاء المصرية. . dar-alifta.org
    • موقع شركة MBRQ الشركة الرائدة في خدمات الأعمال الدولية. https://mbrqgroup.com/contact. /
    • موقع شركة سكريبد(ScribdInc) للكتب الإلكترونية والصوتية والمجلات.

     https://www.scribd.com

    • موقع مجلس الأغذية الحلال: لمجلس الأغذية الحلال في الولايات المتحدة الأمريكية.

     info@halalfoodcouncilusa.com

    • موقع مجمع فقهاء الشريعة بأمريكا. http://www.amjaonline.org/
    • موقع مرصد الأزهر العالمي للرصد والفتوى الإلكترونية.

    https://azhar.eg/observer

    • موقع ويكيبيديا، الموسوعة الحرة. .Wikipedia.com.
    • موقع: كيو بي سيرت المانحة لشهادات الأيزو. info@qb.com.eg

     

    References:

     

    • alquran alkarim.
    • altafsir waeulum alquran.
    • altafsir almunir fi aleaqidat walsharieat walmanhaji: lildukturu/ wahbat bin mustafaa alzuhayli, ta: dar alfikr almueasir - dimashqa, altabeatu: althaaniatu, 1418 hi.
    • daqayiq altafsir aljamie litafsir aibn taymiatin: litaqi aldiyn 'abi aleabaas 'ahmad bin eabd alhalim bin eabd alsalam bin eabd allah bin 'abi alqasim bin muhamad aibn taymiat alharaanii alhanbalii aldimashqi(almutawafaa: 728hi), ta: muasasat eulum alquran - dimashqa, altabeata: althaaniatu, 1404h.
    • allbab fi eulum alkitabi: li'abi hafs siraj aldiyn eumar bin ealii bin eadil alhanbalii aldimashqii alnuemanii (almutawafaa: 775hi), ta: dar alkutub aleilmiat - bayrut / lubnan, altabeati: al'uwlaa, 1419hi -1998m.
    • alnaasikh walmansukhu: li'abi jaefar alnnhhas 'ahmad bin muhamad bin 'iismaeil bin yunus almuradii alnahawii (almutawafaa: 338hi), ta: maktabat alfalah - alkuayti, altabeatu: al'uwlaa, 1408h.
    • alsuna washuruhihi:
    • 'iirshad alsaari lisharh sahih albukhari: li'ahmad bin muhamad bin 'abaa bikr bin eabd almalik alqistalanii alqatibii almisrii, 'abi aleabaasi, shihab aldiyn(almutawafaa: 923hi), ta: almatbaeat alkubraa al'amiriati, masir, altabeati: alsaabieati, 1323 h.
    • albadr almunir fi takhrij al'ahadith wal'athar alwaqieat fi alsharh alkabiri: liabn almulaqin siraj aldiyn 'abi hafs eumar bin ealii bin 'ahmad alshaafieii almisrii (almutawafaa: 804hi), t: mustafaa 'abu alghit waeabd allah bin sulayman wayasir bin kamal, ta: dar alhijrat lilnashr waltawzie - alriyad-alsaeudiati, altabeati: alawlaa, 1425h-2004m.
    • aljamie almusnad alsahih almukhtasar min 'umur rasul allah -- wasunanih wa'ayaamuh = sahih albukhari: limuhamad bin 'iismaeil 'abi eabdallah albukhari aljaeafi, ti: muhamad zuhayr bin nasir alnaasir, ta: dar tawq alnajaa (msawarat ean alsultaniat bi'iidafat tarqim muhamad fuaad eabd albaqi), altabeatu: al'uwlaa, sunat altabei: 1422h.
    • subul alsalami: limuhamad bin 'iismaeil bin salah bin muhamad alhasani, alkahlanii thuma alsaneani, 'abi 'iibrahim, eizi aldiyn, almaeruf ka'aslafih bial'amir(almutawafaa: 1182h), ta: dar alhadithi- alqahirata- masir, altabeata: alkhamisati, sanat altabei: 1418hi-1997m.
    • sunan abn majata: liabn majat 'abi eabd allh muhamad bn yazid alqazwini, wamajat asm 'abih yazid (almutawafaa: 273hi), ti: muhamad fuaad eabd albaqi, ta: dar 'iihya' alkutub alearabiati.
    • sharah sunan 'abi dawud: lishihab aldiyn 'abi aleabaas 'ahmad bin husayn bin ealii bin raslan almaqdisii alramlii alshaafieii (almutawafaa: 844 hu), ta: dar alfalah lilbahth aleilmii watahqiq altarathi, alfayuwm - jumhuriat misr alearabiati, altabeati: al'uwlaa, 1437 hi - 2016 mi.
    • fath almuneim sharh sahih muslamin: lildukturu/ musaa shahin lashin, ta: dar alshuruqi, altabeata: al'uwlaa (ldar alshuruqi), 1423 hi - 2002 mi.
    • fid alqadir sharh aljamie alsaghiri: lizayn aldiyn muhamad almadeui baeabd alrawuwf bin taj alearifin bin eali bin zayn aleabidin alhadaadii thuma alminawi alqahiri(almutawafaa: 1031hi), ta: almaktabat altijariat alkubraa - masir, altabeata: al'uwlaa, sanat 1356h.
    • alkawkab alwahaj sharh sahih muslimun: limuhamad al'amin bin eabd allah al'uramy alealawy alharary alshaafieii, ta: dar alminhaj - dar tawq alnajati, altabeati: al'uwlaa, 1430 hi - 2009m.
    • alimustadrak ealaa alsahihayni: li'abi eabd allah alhakim muhamad bin eabd allah bin muhamad bin hamduih bin nueym bin alhakam aldabiu altahmaniu alnaysaburiu almaeruf biaibn albaye (almutawafaa: 405hi), t: mustafaa eabd alqadir eataa, ta: dar alkutub aleilmiat - bayrut, altabeatu: al'uwlaa, sanat altabei: 1411 ha- 1990m.
    • msnid al'iimam 'ahmad bin hanbal: li'abi eabd allh 'ahmad bin muhamad bin hanbal bin hilal bin 'asad alshaybani (almutawafaa: 241hi), ti: shueayb al'arnawuwt - eadil murshidi, wakhrun, ta: muasasat alrisalati, altabeatu: al'uwlaa, sanat altabei: 1421 hi - 2001 mi.
    • almusnad alsahih almukhtasar binaql aleadl ean aleadl 'iilaa rasul allah --: limuslim bn alhajaaj 'abi alhasan alqushayrii alnaysaburii (almutawafaa: 261hi), t: muhamad fuad eabd albaqi, ta: dar 'iihya' alturath alearabii - bayrut, altabeat al'awli, sanat altabei: 1374hi- 1954m.
    • almtalb alealyat bizawayid almsanyd alththmaniati: li'abi alfadl 'ahmad bin ealiin bin muhamad bin 'ahmad bin hajar aleasqalanii (almutawafaa: 852hi), ta: dar aleasimat lilnashr waltawzie - dar alghayth lilnashr waltawziei, altabeati: al'uwlaa, tarikh altabei: 1419 hi - 1998 mi.
    • almuejam alkabiri: lisulayman bin 'ahmad bin 'ayuwb bin mutayr allakhmi alshaami, 'abi alqasim altabaranii (almutawafaa: 360hi), ti: hamdi bin eabd almajid alsalafi, maktabat aibn taymiat - alqahirati, altabeatu: althaaniati.
    • almafatih fi sharh almasabihi: lilhusayn bin mahmud bin alhasan, mazhar aldiyn alzzaydany alkufii alddaryr alshshirazy alhanafy almshhwr balmuzhiry(almtwfa: 727 hu), ta: dar alnawadir, wahu min 'iisdarat 'iidarat althaqafat al'iislamiat - wizarat al'awqaf alkuaytiati, altabeati: al'uwlaa, 1433hi - 2012m.
    • almafham lamaa 'ushakil min talkhis kitab muslimin: li'abi aleabaas 'ahmad bin eumar bin 'iibrahim alqurtibii (578 - 656 ha), ta: (dar aibn kathir, dimashq - bayrut), altabeati: al'uwlaa, 1417 hi - 1996 mi.
    • nil al'uwtar: limuhamad bin ealii bin muhamad bin eabd allah alshuwkanii alyamani, ta: eisam aldiyn alsababiti, ta: dar alhadithi, masir, altabeati: al'uwlaa, 1413hi - 1993m.
    • alhidayat fi takhrij 'ahadith albidaya (bidayat almujtahad liabn rushd): li'ahmad bin muhamad bin alsddiq bin 'ahmadu, 'abi alfayd alghumari alhusnii al'azharii (almutawafaa: 1380 hu), ta: dar ealam alkutab, bayrut - lubnan, altabeati: al'uwlaa, 1407 hi - 1987 mi.
    • kutub alfiqah:

    alfiqh alhanafii:

    • albahr alraayiq sharh kanz aldaqayiqi: lizayn aldiyn bin 'iibrahim bin muhamadi, almaeruf biabn najim almisri(almutawafaa: 970hi), ta: dar alkutub aleilmiati- bayrut- lubnan, altabeata: al'uwlaa- sanat altabei: 1418hi- 1997m.
    • badayie alsanayie fi tartib alsharayiei: lieala' aldiyn, 'abi bakr bin maseud bin 'ahmad alkasanii alhanfi(almutawafaa:587hi), ta: dar alkutub aleilmiati, altabeati: althaaniati, sanat altabei: 1406hi- 1986m.
    • tahifat almuluki(fi fiqh madhhab al'iimam 'abi hanifat alnueman): lizayn aldiyn 'abi eabd allh mohamad bin 'abi bakr bin eabd alqadir alhanafii alraazii (almutawafaa: 666hi), ta: dar albashayir al'iislamiat - bayrut, altabeatu: al'uwlaa, 1417hi.
    • hashiat altahtawi ealaa maraqi alfalah sharh nur al'iidah: li'ahmad bin muhamad bin 'iismaeil altahtawii alhanafii - tuufiy 1231 ha, ta: dar alkutub aleilmiat bayrut - lubnan, altabeata: altabeat al'uwlaa 1418hi - 1997m.

    alfiqh almalki:

    • altaj wal'iiklil limukhtasar khalil: limuhamad bin yusif bin 'abi alqasim bin yusif aleabdarii alghurnati, 'abi eabd allh almawaq almaliki(almutawafaa: 897hi), ta: dar alkutub aleilmiati, altabeati: al'uwlaa, 1416h-1994m.
    • alfawakih aldawaniu ealaa risalat abn 'abi zayd alqayrawani: li'ahmad bin ghanim ('aw ghunima) bin salim abn mihna, shihab aldiyn alnafrawii al'azharii almaliki(almutawafaa: 1126hi), ta: dar alfikri, sunat altabei: 1415hi - 1995m.
    • lawamie aldarar fi hatk 'astar almukhtasar [shrah <<mukhtasar khalil>> lilshaykh khalil bin 'iishaq aljundii almaliki: limuhamad bin muhamad salim almajlisii alshanqiti(1206 - 1302 hu), ta: dar alridwan, nawakshuta- muritanya, altabeata: al'uwlaa, sanat altabei: 1436 hi - 2015 mi.
    • almadkhali: li'abi eabd allh muhamad bin muhamad bin muhamad aleabdarii alfasii almalikiu alshahir biabn alhaji(almutawafaa: 737hi), ta: dar altarathu, altabeati: bidun tabeat wabidun tarikhi.
    • almudawanati: limalik bn 'anas bn malik bin eamir al'asbahii almadanii (almutawafaa: 179hi), ta: dar alkutub aleilmiati, altabeati: al'uwlaa, sunat altabei: 1415hi - 1994m.
    • masayil 'abi alwalid abn rushd (aljid): li'abi alwalid muhamad bin 'ahmad bin rushd alqurtibi(almutawafaa: 520hi), ta: dar aljili, bayrut - dar alafaq aljadidati, almaghribi, altabeati: althaaniati, 1414 hi - 1993 mi.
    • almaeunat ealaa madhhab ealam almadina <<al'iimam malik bin 'anas>>: li'abi muhamad eabd alwahaab bin eali bin nasr althaelabi albaghdadii almalikii (almutawafaa: 422hi), t: hamish eabd alhqq, ta: almaktabat altijariati- makat almukaramati, bidun tarikh tabei.
    • mnahij alttahsil wanatayij litayif alttawil fi sharh almdawwant whall mushkilatha: li'abi alhasan ealii bin saeid alrajraji(almutawafaa: baed 633h), ta: dar aibn hazma, altabeata: al'uwlaa, 1428 hi - 2007m.
    • mawahib aljalil fi sharh mukhtasar khalil: lishams aldiyn 'abi eabd allh muhamad bin muhamad bin eabd alrahman altarabulsii almaghribi, almaeruf bialhitab alrrueyny almalikii (almutawafaa: 954hi), ta: dar alfikri, altabeati: althaalithati, 1412hi - 1992m.

    alfiqh alshaafieii:

    • bidayat almuhtaj fi sharh alminhaji: libadr aldiyn 'abi alfadl muhamad bin 'abi bakr al'asdii alshaafieii abn qadi shahba (798 - 874 ha), ta: dar alminhaj lilnashr waltawziei, jidat - almamlakat alearabiat alsaeudiati, altabeati: al'uwlaa, 1432 hi - 2011 mi.
    • alibayan fi madhhab al'iimam alshaafieii: li'abi alhusayn yahyaa bin 'abi alkhayr bin salim aleumranii alyamanii alshaafiei(almutawafaa: 558hi), ta: dar alminhaj - jidat, altabeatu: al'uwlaa, sanat altabei: 1421 ha- 2000m.
    • tahifat alhabib ealaa sharh alkhatib = hashiat albijiarmii ealaa alkhatib: lisulayman bin muhamad bin eumar albujayrami almisrii alshaafiei(almutawafaa: 1221hi), ta: dar alfikri, sanat altabei: 1415hi - 1995m.
    • altahdhib fi fiqh al'iimam alshaafieii: li'abi muhamad alhusayn bin maseud bin muhamad bin alfaraa' albaghawii alshaafieii (almutawafaa: 516 ha), ta: dar alkutub aleilmiati, altabeati: al'uwlaa, 1418 hi - 1997 mi.
    • fath aleaziz bisharh alwujiz: lieabd alkarim bin muhamad bin eabd alkrim, 'abi alqasim alraafieii alqizwinii (almutawafaa: 623hi), t: eali muhamad eawad - eadil 'ahmad eabd almawjudi, ta: dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, altabeata: al'uwlaa, 1417 hi - 1997 m
    • fath alqarib almujib fi sharh 'alfaz altaqribi: limuhamad bin qasim bin muhamad bin muhamadi, 'abi eabd allahi, shams aldiyn alghazi, wayueraf biabn qasim wabiabn algharabili(almutawafaa: 918hi), ta: aljafan waljabii liltibaeat walnashri, dar aibn hazam liltibaeat walnashr waltawzie, bayrut - lubnan, altabeata: al'uwlaa, sanat altabei: 1425 hi - 2005 ma.
    • futuhat alwahaab bitawdih sharh manhaj altulaab almaeruf bihashiat aljamal (manhaj altulaab aikhtasarah zakariaa al'ansari min minhaj altaalibin lilnawawii thuma sharhah fi sharh manhaj altulaabi): lisulayman bin eumar bin mansur aleajili al'azhari, almaeruf bialjamal (almutawafaa: 1204hi), ta: dar alfikri, altabeati: bidun tabeat wabidun tarikhi.
    • mukhtasar almuzni (matbue mulhiqan bial'umi lilshaafieii): li'iismaeil bin yahyaa bin 'iismaeil, 'abi 'iibrahim almuznii (almutawafaa: 264hi), ta: dar almaerifat - bayrut, sanat altabei: 1410hi/1990m.
    • mighni almuhtaj 'iilaa maerifat maeani 'alfaz alminhaji: lishams aldiyni, muhamad bin 'ahmad alkhatib alshirbinii alshaafieii (almutawafaa: 977hi), ta: dar alkutub aleilmiati, altabeati: al'uwlaa, 1415hi - 1994m.
    • alnajm alwahaj fi sharh alminhaji: likamal aldiyn, muhamad bin musaa bin eisaa bin ealii alddamiry 'abi albaqa' alshaafieia (almutawafaa: 808hi), ta: dar alminhaj (jdatu), altabeatu: al'uwlaa, sanat altabei: 1425hi - 2004m.

    alfiqh alhanbali:

    • 'iielam almuqiein ean rabi alealamina: limuhamad bin 'abi bakr bin 'ayuwb bin saed shams aldiyn abn qiam aljawzia (almutawafaa: 751hi), ti: muhamad eabd alsalam 'iibrahim, ta: dar alkutub aleilmiat - bayrut, altabeatu: al'uwlaa, 1411hi - 1991m, w t: dar aibn aljuzi, altabeat alawlaa, sanat 1423h.
    • al'iiqnae fi fiqh al'iimam 'ahmad bin hanbal: limusaa bin 'ahmad bin musaa bin salim bin eisaa bin salim alhajaawii almaqdisi, thuma alsaalihii, sharaf aldiyn, 'abi alnaja (almutawafaa: 968hi), t: eabd allatif muhamad musaa alsabiki, ta: dar almaerifat bayrut - lubnan, bidun tarikh tabei.
    • al'iinsaf fi maerifat alraajih min alkhilafi(almatbue mae almuqanae walsharh alkabiri): lieala' aldiyn 'abi alhasan eali bin sulayman bin 'ahmad almardawy(almtwfa: 885 ha), ta: hajr liltibaeat walnashr waltawzie wal'iielani, alqahirat - jumhuriat misr alearabiati, altabeati: al'uwlaa, 1415 hi - 1995 mi.
    • altahrir sharh aldalili: li'abi almundhir mahmud bin muhamad bin mustafaa bin eabd allatif alminyawi, ta: almaktabat alshaamilati, masri, altabeati: al'uwlaa, 1432 hi - 2011 mi.
    • hashiat alrawd almurabae sharh zad almustaqnaea: lieabd alrahman bin muhamad bin qasim aleasimii alhanbalii alnajdi(almutawafaa : 1392h), tu: bidun nashir, altabeata: al'uwlaa, sanat altabei: 1397h.
    • daqayiq 'uwli alnahaa lisharh almuntahaa almaeruf bisharh muntahaa al'iiradat: limansur bin yunis bin salah aldiyn abn hasan bin 'iidris albuhutii alhanbli(almutawafaa: 1051hi), ta: ealam alkutub, altabeati: al'uwlaa, 1414hi - 1993m.
    • alsharh alkabir (almatbue mae almuqanae wal'iinsafi): lishams aldiyn 'abi alfaraj eabd alrahman bin muhamad bin 'ahmad bin qudamat almaqdasii (almutawafaa: 682 ha), ta: hajr liltibaeat walnashr waltawzie wal'iielani, alqahirat - jumhuriat misr alearabiati, altabeati: al'uwlaa, sunat altabei: 1415 hi - 1995m.
    • alkafi fi fiqh al'iimam 'ahmadu: li'abi muhamad muafaq aldiyn eabd allh bin 'ahmad bin muhamad bin qudamat aljamaeilii almaqdisii thuma aldimashqiu alhanbaliu, alshahir biaibn qudamat almaqdisi(almutawafaa: 620hi), ta: dar alkutub aleilmiati, altabeati: al'uwlaa, 1414 hi - 1994 mi.
    • kshaf alqinae ean matn al'iiqnaei: limansur bin yunis bin salah aldiyn abn hasan bin 'iidris albuhutii alhanbalii (almutawafaa: 1051hi), ta: dar alkutub aleilmiati.
    • matin alkharqiu ealaa madhhab abi eabd allh 'ahmad bn hanbal alshaybani: li'abi alqasim eumar bin alhusayn bin eabd allh alkharqii (almutawafaa: 334hi), ta: dar alsahabat liltarathi, sunat altabei: 1413hi-1993m.
    • almasayil alfiqhiat min kitab alriwayatayn walwajhayni: lilqadi 'abi yaelaa, muhamad bin alhusayn bin muhamad bin khalaf almaeruf bi abn alfara' (almutawafaa: 458hi), ti: aldukturu/eabd alkarim bin muhamad allaahimi, ti: maktabat almaearifi, alrayadi, altabeati: al'uwlaa, sanat altabei: 1405hi - 1985m.
    • almughaniy liabn qadamata: li'abi muhamad muafaq aldiyn eabd allh bin 'ahmad bin muhamad bin qudamat aljamaeilii almuqdisii thuma aldimashqiu alhanbali, alshahir biabn qudamat almaqdasii (almutawafaa: 620hi), ta: maktabat alqahirati, sanat altabei: 1388hi - 1968m.
    • wabal alghamamat fi sharh eumdat alfiqh labn qudamat: lil'ustadh aldukturu/ eabd allh bin muhamad bin 'ahmad altayaari, ta: dar alwatan lilnashr waltawziei, alriyad - almamlakat alearabiat alsaeudiati, altabeati: al'uwlaa, sanat altabei: 1429 hi - 1432h.

    alfiqh alam walfatawaa:

    • alsil aljaraar almutadafiq ealaa hadayiq al'azhari: limuhamad bin ealii bin muhamad bin eabd alllh alshuwkanii alyamanii (almutawafaa: 1250hi), ta: dar abn hazma, altabeata: altabeat al'uwlaa, bidun tarikh tabei.
    • alfatawaa alkubraa: litaqi aldiyn 'abi aleabaas 'ahmad bin eabd alhalim bin eabd alsalam bin eabd allh bin 'abi alqasim bin muhamad abn taymiat alharaanii alhanbalii aldimashqi(almutawafaa: 728hi), ta: dar alkutub aleilmiati, altabeati: al'uwlaa, 1408hi - 1987mi.
    • fatawaa allajnat aldaayimat lilbuhuth aleilmiat wal'iifta'i: li'ahmad bin eabd alraaziq alduwishi, ta: dar almuayida, wariasat 'iidarat albuhuth aleilmiat wal'iifta'- alrayadi- almamlakat alearabiat alsaeudiati, altabeat al'uwlaa, sanat altabei: 1424h.
    • alfiqh al'islamy wadllatuhu: lildukturu/ wahbat bin mustafaa alzzuhayli, ta: dar alfikr - swryat - dimashqa, altabeatu: alrrabet, sanat altabei: 1985m.
    • majmue alfatawaa: majmue alfatawaa alharani(almutawafaa: 728hi), ta: majmae almalik fahd litibaeat almushaf alsharifi, almadinat alnabawiati, almamlakat alearabiat alsueudiati, sanat altabei: 1416hi/1995m.
    • almuhalaa bialathar: li'abi muhamad eali bin 'ahmad bin saeid bin hazm al'andalasi alqurtubii alzaahiri, ta: alduktur eabd alghafaar sulayman albandari, ta: dar alkutub aleilmiati- bayrut- lubnan, altabeat al'uwlaa, sanat altabei: 1425hi- 2003m.
    • kutub qawaeid alfiqh wa'usulihi:
    • al'ashbah walnnazayir ealaa madhhab 'abi hanifat alnnueman: lizayn aldiyn bin 'iibrahim bin muhamadi, almaeruf biaibn najim almisri(almutawafaa: 970hi), ta: dar alkutub aleilmiati, bayrut - lubnan, altabeati: al'uwlaa, 1419 hi - 1999m.
    • al'ashbah walnazayira: lieabd alrahman bin 'abi bakrin, jalal aldiyn alsiyuti(almutawafaa: 911hi), ta: dar alkutub aleilmiati, altabeati: al'uwlaa, 1411hi - 1990m.
    • alfuruqi: li'abi aleabaas shihab aldiyn 'ahmad bin 'iidris bin eabd alrahman almaliki alshahir bialqrafi(almutawafaa: 684hi), ti: al'ustadh alduktur/ muhamad 'ahmad sraj, wal'ustadh alduktur/ eali jumeat muhamad, ta: dar alsalami, altabeat al'uwlaa, sanat altabei: 1421hi- 2001m.
    • alqawaeid waldawabit alfiqhiat almutadaminat liltaysir: lieabd alrahman bin salih aleabd allatifi, ta: eimadat albahth aleilmii bialjamieat al'iislamiati, almadinat almunawarati, almamlakat alearabiat alsaeudiati, altabeati: al'uwlaa, 1423hi/2003m.
    • alqawaeid walfawayid al'usuliat wama yatbaeuha min al'ahkam alfareiati: liabn allahami, eala' aldiyn 'abi alhasan ealii bin muhamad bin eabaas albaelii aldimashqii alhanbili(almutawafaa: 803hi), ti: eabd alkarim alfudili, ta: almaktabat aleasriati, sanat altabei: 1420 hi - 1999 mi.
    • almanthur fi alqawaeid alfiqhiati: libadr aldiyn muhamad bin eabd allah bin bihadir alzarkashii (almutawafaa: 794hi), ta: wizarat al'awqaf alkuaytiati, altabeati: althaaniati, 1405hi - 1985m.
    • masadir allugha walmaeajim:
    • taj alearus min jawahir alqamusa: lmhmmd bin mhmmd bin eabd alrzzaq alhusayni, 'abi alfayda, almlqqb bimurtadaa, alzzabydy (almutawafaa: 1205hi), ta: alturath alearabii, silsilat tusadiruha wizarat al'iielam bidawlat alkuayti, altabeat al'uwlaa, sanat altabei: 1400h- 1980m.
    • altaerifat alfiqhiatu: limuhamad eamim al'iihsan almujadadiu albarikati, ta: dar alkutub aleilmiati('iieadat safin liltabeat alqadimat fi bakistan 1407hi - 1986mi), altabeati: al'uwlaa, 1424h-2003m.
    • lisan alearabi: limuhamad bin makram bin ealaa, 'abi alfadali, jamal aldiyn aibn manzur al'ansarii alruwayfei al'iifriqi(almutawafaa: 711hi), ta: dar sadir - bayrut, altabeata: althaalithat - 1414h.
    • almisbah almunir fi gharayb alsharh alkabiri: li'ahmad bin muhamad bin ealii alfayuwmii thuma alhamawi, 'abi aleabaas (almutawafaa: nahw 770h), ta: almaktabat aleilmiat - bayrut, sanat altabei: 734h.
    • muejam allughat alearabiat almueasirati: lilduktur/ 'ahmad mukhtar eabd alhamid eumr, bimusaeadat fariq eamal, ta: ealam alkutub, altabeati: al'uwlaa, 1429 hi - 2008 mi.
    • almuejam alwasiti: limajmae allughat alearabiat bialqahirati, ta: maktabat alshuruq aldawliati, altabeat alraabieatu, sanat altabei: 1425hi- 2004m .
    • al'abhath walmajalaat:
    • sinaeat alhalal fi alaiqtisad alealamii almueasir "dirasat tahliliat lilwaqie walthddyat": limahdi milud, manshur bimajalat 'abhath wadirasat altanmiati, bikuliyat aleulum alaiqtisadiat waltijariat waeulum altasyiri- jamieat muhamad albashir al'iibrahimi- dwlt aljazayar, almujalad altaasie, aleadad althaani, bitarikh disambir 2022m.
    • kutub mutanawiea:
    • altalawuth alghidhayiyi: lilduktur/ hashim muhamad salih, ta: dar alrawadi, wamaktabat almujtamae alearabii lilnashr waltawziei- dawlat eaman, altabeat al'uwlaa, sanatu: 1435h- 2014m.
    • tusiat almunazamat al'iislamiat lileulum altibiyati: lildukturu/ 'ahmad rajayiy aljundi, walduktur/ eajil jasim alnashmi, ta: almunazamat al'iislamiat lileulum altibiyati- dawlat alkuayti, sanat altabei: 1445hi- 2024m.
    • dirasat aiqtisadiat liaistikhdam tiknulujia altasheie fi almuhafazat ealaa salahiat takhzin watasdir albasal almisrii: lil'ustadh alduktur/yhiaa muhamad mutualiy khalil, wada/muhamad hilmi muhamad sulayman, manshur bialmajalat almisriat lilaqtisad alziraei, aleadad althaalitha, tarikh alnashr: sibtambar 2021m.
    • ghidhawuna wal'iisheaeu: lilduktur/ zakariaa eabd alqadir khinji, ta: almarkaz alearabii litalif watarjamat aleulum alsihiyati- dawlat alkuayti, altabeat alearabiat al'uwlaa, sanat altabei: 2019m.
    • musueat sinaeat alhalali: liwizarat al'awqaf walshuwuwn al'iislamiati- jame watartib wahdat albahth aleilmii bidar al'iifta' bidawlat alkuayti, altabeat al'uwlaa, sanat altabei: 1441hi-2020m.
    • almawaqie al'iiliktirunia:
    • almawqie alrasmiu lilhayyat aleamat lilghidha' waldawa'i- bialmamlakat alearabiat alsueudiati. .CEC@sfda.gov.sa
    • mawqie dar al'iifta' almisriati. . www.dar-alifta.org
    • mawqie sharikat MBRQ alsharikat alraayidat fi khidmat al'aemal alduwliati. https://mbrqgroup.com/contact. /
    • mawqie sharikat skribd(ScribdInc) lilkutub al'iilikturuniat walsawtiat walmajalaati. https://www.scribd.com
    • mawqie majlis al'aghdhiat alhalali: limajlis al'aghdhiat alhalal fi alwilayat almutahidat al'amrikiati. info@halalfoodcouncilusa.com
    • mawqie mujamae fuqaha' alsharieat bi'amrika.

    http://www.amjaonline.org/

    • mawqie marsad al'azhar alealamii lilrasd walfatwaa al'iilikturuniati. https://azhar.eg/observer
    • mawqie wikibidya, almawsueat alharata. .www.Wikipedia.com.
    • muqae: kiu bi sirt almanihat lishahadat al'ayzu. info@qb.com.eg