جريمة الحسابات الوهمية وعقوبتها .. دراسة فقهية قانونية / The Crime of Fake Accounts and Its Punishment: A Jurisprudential and Legal Study

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

البحيرة كفر الدوار مدخل الكوبري العلوي خلف فتح الله مول

المستخلص

يهدف هذا البحث إلى التعريف بجريمة الحسابات الوهمية، وتاريخ نشأتها، وحكم إنشاء هذه الحسابات في كل من الفقه الإسلامي والقانون المصري، وبيان العقوبات المقررة على هذه الجريمة من المنظور الشرعي والقانوني، وتكمن أهميته في تحذير رواد وسائل التواصل الاجتماعي من خطورة إنشاء الحسابات الوهمية، ونسبتها بالزور إلى الأشخاص الآخرين، وأنَّ هذا التصرف جريمة تستوجب العقاب.
وقد سلكت في كتابة هذا البحث، المنهج الاستقرائي، ثم المقارن، وذلك بتتبع الجزئيات للوصول إلى حكم كلي، والموازنة بين موقف كل من الفقه الإسلامي وقانون مكافحة جرائم تقنية المعلومات المصري، من أجل تحقيق النتائج المرجوة.
وتوصلت من خلاله إلى عدد من النتائج، تتمثل في: أنَّ الحسابات الوهمية، هي: إنشاء حسابات إلكترونية بأسماء وهمية، أو باستخدام أسماء الآخرين بغرض ممارسة نشاط إجرامي، وأنَّ هذه الحسابات جريمة شرعية وقانونية، ويعاقب عليها بالحبس والغرامة، باتفاق كل من الفقه الإسلامي والقانون.
وأوصي من خلال هذا البحث، بوجوب تطوير التشريعات العقابية على هذه الجريمة، بما يتناسب مع التطوير المستمر من قبل الجناة، وكذلك تنبيه مستخدمي الإنترنت من خطورة هذه الحسابات على الأفراد والمجتمعات، وضرورة قيام الجامعات والمراكز البحثية بدراسة هذه القضايا بشكل مستفيض.
 
This research aims to define the crime of fake accounts, its history, and the ruling on creating such accounts in both Islamic jurisprudence and Egyptian law. It also outlines the penalties prescribed for this crime from a Sharia and legal perspective. The importance of this research lies in warning social media users of the danger of creating fake accounts and falsely attributing them to others, and that it is a crime that warrants punishment.
 In writing this research, I followed a descriptive and then comparative approach, tracing the details to arrive at a general ruling, as well as balancing the position of Islamic jurisprudence and the Egyptian law on combating information technology crimes, in order to achieve results.
 Through this research, I have reached a number of conclusions, namely: that fake accounts are: the creation of electronic accounts with fake names, or using the names of others for the purpose of engaging in criminal activity, and that these accounts are a legitimate and legal crime, punishable by imprisonment and a fine, according to the agreement of both Islamic jurisprudence and the law.
 Through this research, I recommend developing penal legislation for this crime to keep pace with the ongoing developments of perpetrators. I also recommend alerting internet users to the danger these accounts pose to individuals and communities, and recommending that universities and research centers study these issues, Extensively.

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


  • أولًا: القــرآن الكريم وعلـومه:

    • تفسير ابن عطية: عبد الحق بن غالب بن عبد الرحمن بن تمام بن عطية ت: 542هـ، تحقيق: عبد السلام عبد الشافي، نشر: دار الكتب العلمية, ط: الأولى، 1422هـ.
    • تفسير البيضاوي: أبو سعيد عبد الله بن عمر البيضاوي ت: 685هـ، تحقيق: محمد المرعشلي، نشر: دار إحياء التراث العربي، ط: الأولى، 1418هـ.
    • تفسير الطبري: محمد بن جرير بن يزيد بن كثير، الطبري ت: 310هـ، تحقيق: أحمد محمد شاكر، نشر: مؤسسة الرسالة، ط: الأولى، 1420هـ - 2000م.
    • تفسير القرطبي: محمد بن أحمد بن أبي بكر بن فرح الأنصاري القرطبي ت: 671هـ، تحقيق: أحمد البردوني، نشر: دار الكتب المصرية، ط: الثانية، 1964م.
    • التفسير الوسيط: مجموعة من العلماء بإشراف مجمع البحوث الإسلامية بالأزهر، نشر: الهيئة العامة لشئون المطابع الأميرية، ط: الأولى، 1414هـ -1993م.

    ثانيًا: كتب الحديث وعلومه:

    • إحكام الإحكام: محمد بن علي بن وهب بن مطيع القشيري، المعروف بـ: ابن دقيق العيد ت: 702هـ، نشر: مطبعة السنة المحمدية، بدون طبعة وبدون تاريخ.
    • إكمال المُعْلِمِ بفوائد مسلم: عياض بن موسى بن عياض ت: 544هـ، تحقيق: د. يحْيَى إِسْمَاعِيل، نشر: دار الوفاء، مصر، ط: الأولى، 1998م.

    تحقيق: د. عبد العلي عبد الحميد، نشر: مكتبة الرشد، ط: الأولى، 2003م.

    • تنقيح التحقيق: أبو عبد الله، محمد بن أحمد بن عثمان بن قَايْماز الذهبي ت: 748هـ، تحقيق: مصطفى أبو الغيط، نشر: دار الوطن، الرياض، ط: الأولى، 2000م.
    • سبل السلام: محمد بن إسماعيل بن صلاح بن محمد الحسني، الكحلاني ثم الصنعاني ت: 1182هـ، نشر: دار الحديث، بدون طبعة وبدون تاريخ.
    • سنن أبي داود: أبو داود سليمان بن الأشعث بن إسحاق السِّجِسْتاني ت: 275هـ، تحقيق: شعَيب الأرناؤوط، نشر: دار الرسالة العالمية، ط: الأولى، 2009م.
    • سنن الدارقطني: علي بن عمر بن أحمد بن مهدي الدارقطني ت: 385هـ، تحقيق: شعيب الأرناؤوط، نشر: مؤسسة الرسالة، ط: الأولى، 2004م.
    • شرح النووي على مسلم: أبو زكريا محيي الدين يحيى بن شرف النووي ت: 676هـ، نشر: دار إحياء التراث العربي، ط: الثانية، 1392هـ.
    • شرح صحيح البخاري: ابن بطال، علي بن خلف بن عبد الملك ت: 449هـ، تحقيق: أبو تميم ياسر بن إبراهيم، نشر: الرشد، ط: الثانية، 2003م.
    • شعب الإيمان: أحمد بن الحسين بن علي بن موسى الخُسْرَوْجِردي البيهقي ت: 458هـ، الناشر: مكتبة الرشد، الرياض، بالتعاون مع الدار السلفية ببومباي، الهند، ط: الأولى، 1423 هـ - 2003م.
    • صحيح البخاري: محمد بن إسماعيل أبو عبدالله البخاري ت: 256هـ، تحقيق: محمد زهير بن ناصر الناصر، نشر: دار طوق النجاة، ط: الأولى، 1422هـ.
    • صحيح مسلم: أبو عبد الله، مسلم بن الحجاج أبو الحسن القشيري ت: 261هـ، تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي، نشر: دار إحياء التراث العربي، بدون طبعة وتاريخ.
    • طرح التثريب: زين الدين عبد الرحيم بن الحسين بن عبد الرحمن بن أبي بكر بن إبراهيم العراقي ت: 806هـ، نشر: دار الفكر، بدون طبعة وتاريخ نشر.
    • فتح الغفار: الحسن بن أحمد بن يوسف بن محمد بن أحمد الصنعاني ت: 1276هـ، تحقيق: علي العمران، نشر: دار عالم الفوائد، ط: الأولى، 1427هـ.
    • المستدرك: أبو عبد الله، الحاكم محمد بن عبد الله بن محمد بن حمدويه بن نُعيم النيسابوري، المعروف بـ: ابن البيع ت: 405هـ، تحقيق: مصطفى عطا، نشر: دار الكتب العلمية، بيروت، ط: الأولى، 1990م.
    • معالم السنن: أبو سليمان حمد بن محمد بن إبراهيم المعروف بـ: الخطابي ت: 388هـ، نشر: المطبعة العلمية، حلب، ط: الأولى،1932م.
    • المعجم الأوسط: سليمان بن أحمد بن أيوب بن مطير اللخمي، الطبراني ت: 360هـ، تحقيق: طارق بن عوض الله، نشر: دار الحرمين، بدون طبعة وتاريخ نشر.
    • المفهم: أحمد بن عمر بن إبراهيم القرطبي ت: 656هـ، تحقيق: محيي الدين ديب، نشر: دار الكلم الطيب، دمشق، ط: الأولى، 1996م.
    • نيل الأوطار: محمد بن علي بن محمد بن عبد الله الشوكاني ت: 1250هـ، تحقيق: عصام الصبابطي، نشر: دار الحديث، ط: الأولى، 1413هـ - 1993م.

     ثالثـًا: كتب الفقه الإسلامي:

     `الفقه الحنفي:

    • البحر الرائق: زين الدين بن إبراهيم بن محمــــــــــــــد، المعروف بـ: ابن نجيم ت: 970هـ، نشر: دار الكتاب الإسلامي، ط: الثانية، بدون تاريخ نشر.
    • بدائع الصنائع: أبو بكر بن مسعود بن أحمد الكاساني الحنفي ت: 587هـ، نشر: دار الكتب العلمية، ط: الثانية، 1406هـ - 1986م.
    • البناية شرح الهداية: محمود بن أحمد بن موسى بن أحمد بن حسين، بدر الدين العيني ت: 855هـ، نشر: دار الكتب العلمية، ط: الأولى، 2000م.
    • تبيين الحقائق: عثمان بن علي بن محجن البارعي، فخر الدين الزيلعي ت:743هـ، نشر: المطبعة الكبرى الأميرية، بولاق، ط: الأولى، 1313هـ.
    • الفتاوى البزازية: محمد بن محمد بن شهاب بن يوسف البزازي ت: 827هـ، تحقيق: سالم البدري، نشر: دار الكتب العلمية، ط: الأولى، 2009م.
    • المبسوط: محمد بن أحمد بن أبي سهل شمس الأئمة السرخسي ت: 483هـ، نشر: دار المعرفة، بيروت، بدون طبعة، تاريخ النشر: 1414هـ - 1993م.
    • مراقي الفلاح: حسن بن عمار بن علي الشرنبلالي ت: 1069هـ، تحقيق: نعيم زرزور، نشر: المكتبة العصــرية، ط: الأولى، 1425هـ - 2005م.

    ` الفقه المالكي:

    • الإشراف: القاضي أبو محمد عبد الوهاب بن علي المالكي ت: 422هـ، تحقيق: الحبيب بن طاهر، نشر: دار ابن حزم، ط: الأولى، 1420هـ - 1999م.
    • حاشية الصاوي على الشرح الصغير: أحمد بن محمد الصاوي المالكي ت: 1241هـ، نشر: مكتبة مصطفى البابي، بدون طبعة، تاريخ النشر: 1952م.
    • الذخيرة: شـهاب الدين أحمـد بن إدريس بن عبـد الرحمـن القرافي ت: 684هـ, تحقيق: محمـد بو خبزة, نشـر: دار الغرب الإسلامي, بيروت، ط: الأولى، 1994م.
    • الفواكه الدواني: أحمد بن غانم بن سالم ابن مهنا، شهاب الدين النفراوي ت: 1126هـ، نشر: دار الفكر، بدون طبعة، تاريخ النشر: 1995م.
    • القوانين الفقهية: أبو القاسم، محمد بن أحمد بن محمد بن عبد الله، ابن جزي الكلبي الغرناطي ت: 741هـ، نشر: دار ابن حزم، بيروت، ط: الأولى، 2013م.
    • مواهب الجليل: شمس الدين أبو عبد الله محمد بن محمد بن عبد الرحمن، المعروف بالحطاب ت: 954هـ، نشر: دار الفكر، ط: الثالثة، 1412هـ - 1992م.

    ` الفقه الشافعي:

    • الأم: أبو عبد الله، محمد بن إدريس بن العباس بن عثمان الشافعي ت: 204هـ، نشر:

    دار المعرفة، بدون طبعة، تاريخ النشر: 1990م.

    • الحاوي الكبير: علي بن محمد بن محمد بن حبيب البصري، بالماوردي ت: 450هـ، تحقيق: علي معوض، نشر: دار الكتب العلمية، ط: الأولى، 1999م.
    • روضة الطالبين: أبو زكريا محيي الدين يحيى بن شرف النووي ت: 676هـ، تحقيق: زهير الشاويش، نشر: المكتب الإسلامي، بيروت، ط: الثالثة،1991م.
    • مغني المحتاج: شمس الدين، محمد بن أحمد الخطيب الشربيني الشافعي ت: 977هـ، نشر: دار الكتب العلمية، ط: الأولى، 1415هـ - 1994م.
    • النجم الوهاج: كمال الدين، محمد بن موسى بن عيسى بن علي الدَّمِيري ت: 808هـ، نشر: دار المنهاج، جدة، تحقيق: لجنة علمية، ط: الأولى، 2004م.

    ` الفقه الحنبلي:

    • غاية المنتهى: مرعي بن يوسف الكرمي الحنبلي ت: 1033 هـ، نشر: مؤسسة غراس للنشر، الكويت، ط: الأولى، 1428هـ - 2007م.
    • الفتوحات الربانية: عبد الرحمن بن عبد الله البعلي الحنبلي ت: 1192 هـ، تحقيق: د. عبد العزيز العيدان، نشر: دار الركائز، الكويت، ط: الأولى، 2018م.
    • الفواكه العديدة في المسائل المفيدة: أحمد بن محمد بن أحمد بن حمد المنقور ت: 1125هـ، نشر: شركة الطباعة العربية السعودية، ط: الخامسة، 1987م.
    • المغني: موفق الدين عبد الله بن أحمد بن محمد بن قدامة المقدسي ت: 620هـ، نشر: مكتبة القاهرة، بدون طبعة، تاريخ النشر: 1388هـ - 1968م.

    رابعًا: اللغة والمصطلحات:

    • جمهرة اللغة: أبو بكر محمد بن الحسن بن دريد الأزدي ت: 321هـ، تحقيق: رمزي منير بعلبكي، نشر: دار العلم للملايين، بيروت، ط: الأولى، 1987م.
    • الدر النقي: أبو المحاسن يوسف بن حسن المعروف بـ ابن المبرد ت: 909 هـ، تحقيق: رضوان مختار ، نشر: دار المجتمع، جدة، ط: الأولى، 1991م.
    • العين: الخليل بن أحمد بن عمـــــــــــــــرو بن تميم الفراهيدي ت: 170هـ، تحقيق: د مهدي المخزومي، د إبراهيم السامرائي، نشر: دار الهلال، بدون طبعة وتاريخ نشــــر.
    • لسان العرب: محمد بن مكرم بن على، جمال الدين ابن منظور ت: 711هـ، نشر: دار صادر، بيروت، ط: الثالثة، 1414هـ.
    • المحكم والمحيط الأعظم: أبو الحسن علي بن إسماعيل بن سيده المرسي ت: 458هـ، تحقيق: عبد الحميد هنداوي، نشر: دار الكتب العلمية، ط: الأولى، 2000م.
    • مختار الصحاح: محمد بن أبي بكر بن عبد القادر الحنفي الرازي ت: 666هـ، تحقيق: يوسف الشيخ، نشر: المكتبة العصرية، بيروت، ط: الخامسة، 1999م.
    • المصباح المنير: أبو العباس أحمد بن محمد بن علي الفيومي ت: نحو 770هـ, نشـر: دار المعارف, ط: الثانية, 1119هـ.
    • معجم اللغة العربية المعاصرة: د أحمد مختار عبد الحميد عمر ت: 1424هـ، نشر: عالم الكتب، ط: الأولى، 1429هـ - 2008م.
    • المعجم الوسيط: إبراهيم مصطفى وآخرون، نشر: دار الدعوة، ط: الرابعة، 2004م.

    خامسًا: المراجع العامة:

    • الإجرام والعقاب في مصر: د. حسن صادق الرصفاوي، نشر: منشأة المعارف، الإسكندرية، بدون طبعة وتاريخ نشر.
    • الأحكام السلطانية: أبو الحسن علي بن محمد بن محمد بن حبيب البصري، الشهير بالماوردي ت: 450هـ، نشر: دار الحديث، بدون طبعة وتاريخ نشر.
    • أساسيات علم الإجرام والعقاب: د. فتوح عبدالله الشاذلي، نشر: منشورات الحلبي الحقوقية، القاهرة، ط: الأولى، 2009م.
    • الأشباه والنظائر: زين الدين بن إبراهيم بن محمد بن نجيم ت: 970هـ، اعتنى به: زكريا عميرات، نشر: دار الكتب العلمية، ط: الأولى، 1419هـ - 1999م.
    • الأشباه والنظائر: عبد الرحمن بن أبي بكر، جلال الدين السيوطي ت: 911هـ، نشر: دار الكتب العلمية، ط: الأولى، 1411هـ - 1990م.
    • الإقناع: علي بن محمد بن عبد الملك الكتامي الحميري، ابن القطان ت: 628هـ، تحقيق: حسن الصعيدي، نشر: الفاروق، ط: الأولى، 2004م.
    • الاكتساب في الرزق المستطاب: أبو عبد الله، محمـــــد بن الحسن بن فرقد الشيباني ت: 189هـ، نشر: دار الكتب العلمية، ط: الأولى، 1406هـ - 1986م.
    • الإنترنت له وما عليه رسالة للأسرة: د. نايف منير فارس، نشر: مكتبة ابن كثير، للنشر والتوزيع، الجيزة، ط: الأولى، 2017م.
    • أولادنا ووسائل التواصل الاجتماعي: د. عبد الكريم بكار، نشر دار ودوه للنشر والتوزيع، الرياض، ط: الأولى، 2017م.
    • البحر الزَّخار: أحمد بن يحيى بن المرتضي ت:840هـ، نشر: دار الحكمة اليمانية، صنعاء، ط: الأولى، 1847م.
    • التكييف الفقهي للوقائع المستجدة وتطبيقاته المعاصرة: د. محمد عثمان شبير، نشر: دار القلم، دمشق، ط: الثانية، 2014م.
    • جرائم الإنترنت وجهود المملكة العربية السعودية في مكافحتها: د. محمد الصاعدي، نشر: المنظمة العربية للتنمية الإدارية، بدون طبعة، تاريخ النشر: 2010م.
    • الجرائم الناشئة عن الاستخدام غير المشروع لشبكة الإنترنت: د. محمد عبيد الكعبي، نشر: دار النهضة العربية، القاهرة، ط: الأولى، 2009م.
    • السجن وموجباته في الشريعة الإسلامية: د. محمد بن عبد الله الجريوي، نشر: إدارة الثقافة والنشر لجامعة الإمام، السعودية، ط: الأولى، 1990م.
    • سيكولوجية وسائل التواصل الاجتماعي: سباران ماهون، ترجمة: عمر فتحي، نشر: دار الكتب والوثائق القومية، القاهرة، ط: الأولى، 2024م.
    • شرح قانون العقوبات .. القسم العام: د. السيد عتيق، نشر: دار النهضة العربية، القاهرة، ط: الأولى، 2005م.
    • شـــرح قانون العقوبات: د. محمود نجيب حسني، نشر: دار النهضة العربية، القاهرة، مصــر، ط: الأولى، 1993م.
    • شرح قانون العقوبات: محمد السعید عبد الفتاح، نشر: دار النهضة العربیة، القاهرة، بدون طبعة، تاريخ النشر: 2009م.
    • شرح قانون العقوبات: عمر الفاروق الحسيني، نشر: المؤلف، 2009م.
    • الشركات الإلكترونية: منير محمد الجنبيهي ممدوح محمد الجنبيهي، نشر: دار الفكر الجامعي، الإسكندرية، ط: الأولى، 2008م.
    • العقوبة في الفقه الإسلامي: د. أحمد بهنسي، نشر: دار لشروق، ط: الأولى، 2004م.
    • علم الإجرام: د. محمود نجيب حسني، نشر: دار النهضة، ط: الثانية، 1963م.
    • الفيسبوك تحت المجهر، د. حسان أحمد قمحية: د. حسان أحمد قمحية، نشر: النخبة للنشر والتوزيع، الجيزة، ط: الأولى، 2017م.
    • الفيسبوك والشباب العربي: ليلى أحمد جرار، نشر: مكتبة الفلاح للنشر والتوزيع، القاهرة، ط: الأولى، 2013م.
    • قانون العقوبات .. القسم العام: د. رأفت عبد الفتاح حلاوة، نشر: المؤلف، 2005م. الكويت، ط: الأولى، 2008م.
    • محاضرات في القانون الجنائي: نشر: الكتاب الجديدة المتحدة، ط: الثانية، 2002م.
    • محتوى الحسابات الرقمية ومدى انتقاله للغير .. دراسة فقهية مقارن بالقانون الوضعي: د. حسن محمـد عيد، نشر: مكتبة الوفاء، ط: الأولى، 2022م.
    • مراتب الإجماع: أبو محمد، علي بن أحمد بن سعيد بن حزم الأندلسي القرطبي الظاهري ت: 456هـ، نشر: دار الكتب العلمية، بيروت، بدون طبعة وتاريخ نشر.
    • المسئولية الجنائية في الشريعة الإسلامية .. دراسة مقارنة بالقانون: د. مصطفى إبراهيم الزلمي، نشر: إحسان للنشر والتوزيع، طهران، ط: الأولى، 2014م.
    • المسئولية الجنائية: د. فتوح عبد الله الشاذلي، نشر: دار المطبوعات الجامعية، بدون طبعة وتاريخ نشر.
    • مقدمة ابن خلدون: عبد الرحمن بن محمد بن خالدون ت: 808هـ، تحقيق: عبد الله محمد الدرويش، نشر: دار يعرب، دمشق، ط: الأولى، 2004م.
    • منهج استنباط أحكام النوازل الفقهية المعاصرة .. دراسة تأصيلية تطبيقية: د. مسفر بن علي بن محمد القحطاني، نشر: دار الأندلس، جدة، ط: الأولى، 2003م.
    • المواجهة التشريعية والأمنية للجرائم المتصلة بمواقع التواصل الاجتماعي: الرائد: فايز خليفة أحمد بن يعروف، نشر: مكتبة الشارقة، ط: الأولى، 2019م.
    • الموسوعة الفقهية الكويتية: وزارة الأوقاف والشئون الإسلامية الكويتية، ط: الثانية، نشر: دار السلاسل، الكويت،1427هـ.
    • موسوعة المري في الجرائم الاقتصادية: م. بهاء المري، نشر: دار روائع القانون، القاهرة، ط: الرابعة، 2023م.
    • الهويات الافتراضية في المجتمعات العربية: د. عبد الحكيم أحمين، نشر: دار الأمان، الرباط، المغرب، ط: الأولى، 2017م.
    • الوجيز في جرائم الإنترنت: د. سهيل محمد العزام، نشر: دائرة المكتبة الوطنية، الأردن، ط: الأولى، 2009م.

    سادسًا: البحوث والمجلات:

    • مبدأ شـــــــــــرعية الجــــــــرائم والعقوبات في القانـون الدولي الجنائي: د. علي عبد القـــادر القهوجي، منشور بمجلة القانون الكويتية العالمية، العدد: 1، ديسمبر 2024م.
    • تطـور السياسـة التشريعيـة فـي مجـال مكافحـة جرائم تقنية المعلومـات .. دراسة تحليلية مقارنة: د. حاتم أحمد محمد بطيخ، بحث منشور: بمجلة الدراسات القانونية والاقتصادية، جامعة السادات، مصر، العدد: الأول، بتاريخ: أغسطس 2021م.
    • جريمة الابتزاز الإلكتروني .. دراسة مقارنة: د. وفاء محمد صقر، منشور بمجلة البحوث القانونية والاقتصادية، جامعة بني سويف، العدد: 2، يوليو 2024م.
    • حقيقة ملكية حسابات مواقع التواصل الاجتماعي وأحكامها: د. ناصر بن عبد الله آل ماطر، منشور بمجلة الجمعية الفقهية السعودية، العدد: 62، بتاريخ: 2923م.
    • حرب المعلومات الرقمية .. الحسابات الوهمية أداة للتضليل والانقسام: مقال منشور بوكالة الأنباء الأردنية، بتاريخ: 19 مارس 2025م، رابط الموقع: [https://petra.gov.jo/Include/InnerPageا].
    • الحسابات الوهمية .. شبح يهدد المجتمع: مقال كتبه: حمود الوسمي، منشور بالجريدة الكويتية، بتاريخ: 29نوفمبر2024م. رابط الموقع: [https://www.aljarida.com].
    • احذر الحسابات الوهمية على منصات التواصل، مقال كتبه: د. عبد الرحمن الجاسر، منشور بجريدة الوطن السعودية، بتاريخ: 11 نوفمبر 2024م، رابط المقال:[https://www.alwatan.com.sa/article/1156076].
    • المـــواجهة الجنائية لظاهـــرة التنمـــر الإلكتروني في ضــوء السياسة التشـــريعية الحديث .. دراسة تحليلية مقارنة: د. ياسر محمد اللمعي، بمنشور بمجلة روح القانون، جامعة طنطا، العدد: 95، يوليو 2021م.
    • الحماية الجنائية لهوية الشخص على الإنترنت: د. ما شاء الله عثمان الزاوي، منشور بمجلة الحقوق، جامعة الكويت، العدد: الثالث، سبتمبر 2025.
    • التكييف القانوني للوقائع: د. محمد المدني صالح الشريف، منشور بمجلة الحقوق، مجلس النشر العلمي، جامعة الكويت، العدد: 3، بتاريخ: سبتمبر 2024م.
    • التكييف الفقهي والقانوني للوقائع: د. ديداني بومدين، منشور بمجلة الدراسات الحقوقية جامعة سعيدة، كلية العلوم الإنسانية، العدد: 7، يونيو 2017م.
    • مقال بقلم: أحمد علاء، نشر بجريدة الشروق المصرية، الخميس 14 نوفمبر 2024م، تحت هذا الرابط

    [https://www.shorouknews.com/mobile/news/view.].

    • دوافع استخـدام الأسماء المستعارة لدى مسـتخدمي مواقع التواصل الاجتماعي: د. أفنان عبد الله قطب، بحث منشور بالمجلة المصرية لبحوث الإعلام، جامعة القاهرة، كلية الإعلام، العدد: 71، بتاريخ: يونيو 2022م.
    • المواجهة الجنائية لجرائم تقنية المعلومات في التشريع المصري: د. رامي متولي القاضي، بحث منشور بمجلة البحوث القانونية والاقتصادية، كلية الحقوق، جامعة المنصورة، العدد: 75، مارس 2021م.
    • المواطنة والمواطنة الرقمية .. حقوق وواجبات: د. رضا عبد الواحد أمين، بحث منشور بمجلة البحوث الإعلامية، كلية الإعلام، جامعة الأزهر، القاهرة، العدد: 61، بتاريخ: أبريل 2022م.

    ```

     

    References:

     

    • alqaran alkarim waeilwmihi:
    • tafsir abn eatiata: eabd alhaqi bin ghalib bin eabd alrahman bin tamaam bin eatiat ti: 542hi, tahqiqu: eabd alsalam eabd alshaafi, nashara: dar alkutub aleilmiati, ta: al'uwlaa, 1422hi.
    • tafsir albaydawi: 'abu saeid eabd allh bin eumar albaydawii ti: 685hi, tahqiqu: muhamad almareashli, nashara: dar 'iihya' alturath alearabii, ta: al'uwlaa, 1418hi.
    • tafsir altabri: muhamad bin jarir bin yazid bin kathirin, altabarii ta: 310hi, tahqiqu: 'ahmad muhamad shakir, nashra: muasasat alrisalati, ta: al'uwlaa, 1420h - 2000m.
    • tafsir alqurtubi: muhamad bin 'ahmad bin 'abi bakr bin farah al'ansarii alqurtubii ti: 671hi, tahqiqu: 'ahmad albarduni, nushara: dar alkutub almisriati, ta: althaaniati, 1964m.
    • altafsir alwasiti: majmueat min aleulama' bi'iishraf majmae albuhuth al'iislamiat bial'azhar, nashara: alhayyat aleamat lishuyuwn almatabie al'amiriati, ta: al'uwlaa, 1414h -1993m.
    • kutub alhadith waeulumihi:
    • 'iihkam al'iihkami: muhamad bin ealii bin wahab bin mutie alqashayri, almaeruf bi: abn daqiq aleid ta: 702hi, nashra: matbaeat alsanat almuhamadiati, bidun tabeat wabidun tarikhi.
    • 'iikmal almuelim bifawayid muslmin: eiad bn musaa bn eayad ta: 544hi, tahqiqu: da. yhyaa 'iismaeil, nashra: dar alwafa'i, masr, ta: al'uwlaa, 1998m.
    • tahqiqu: da. eabd alealii eabd alhamidi, nashara: maktabat alrishdi, ta: al'uwlaa, 2003m.
    • tanqih altahqiqi: 'abu eabd allah, muhamad bin 'ahmad bin euthman bin qaymaz aldhahabii ta: 748hi, tahqiqu: mustafaa 'abu alghit, nashara: dar alwatan, alrayad, ta: al'uwlaa, 2000m.
    • subul alsalami: muhamad bin 'iismaeil bin salah bin muhamad alhasni, alkahlanii thuma alsaneaniu ti: 1182hi, nashara: dar alhaditha, bidun tabeat wabidun tarikhi.
    • sunan 'abi dawud: 'abu dawud sulayman bin al'asheath bin 'iishaq alssijistany ti: 275hi, tahqiqu: sheayb al'arnawuwta, nashara: dar alrisalat alealamiati, ta: al'uwlaa, 2009m.
    • sunan aldaariqatani: eali bin eumar bin 'ahmad bin mahdi aldaaraqutnii ti: 385hi, tahqiqu: shueayb al'arnawuwta, nashra: muasasat alrisalati, ta: al'uwlaa, 2004m.
    • sharah alnawawiu ealaa muslmi: 'abu zakariaa muhyi aldiyn yahyaa bin sharaf alnawawii ti: 676hi, nashra: dar 'iihya' alturath alearabii, ta: althaaniati, 1392hi.
    • sharah sahih albukharii: abn bataala, ealiin bin khalaf bin eabd almalik ti: 449hi, tahqiqa: 'abu tamim yasir bn 'iibrahima, nashra: alrishdi, ta: althaaniati, 2003ma.
    • shaeb al'iimani: 'ahmad bin alhusayn bin ealiin bin musaa alkhusrawjirdy albayhaqii ti: 458hi, alnaashir: maktabat alrushdi, alrayad, bialtaeawun mae aldaar alsalafiat bibumbayi, alhinda, ta: al'uwlaa, 1423 hi - 2003m.
    • shih albukhari: muhamad bin 'iismaeil 'abu eabdallah albukharii ti: 256hi, tahqiqu: muhamad zuhayr bin nasir alnaasir, nashara: dar tawq alnajati, ta: al'uwlaa, 1422hi.
    • shih muslmin: 'abu eabd allahi, muslim bn alhajaaj 'abu alhasan alqushayrii ta: 261hi, tahqiqu: muhamad fuaad eabd albaqi, nashara: dar 'iihya' alturath alearabii, bidun tabeat watarikhi.
    • tarah altathrib: zayn aldiyn eabd alrahim bin alhusayn bin eabd alrahman bin 'abi bakr bin 'iibrahim aleiraqii ti: 806hi, nashra: dar alfikri, bidun tabeat watarikh nashra.
    • fath alghafari: alhasan bin 'ahmad bin yusif bin muhamad bin 'ahmad alsuneanii ti: 1276hi, tahqiqu: ealii aleumran, nashara: dar ealam alfawayidi, ta: al'uwlaa, 1427hi.
    • almustadrika: 'abu eabd allah, alhakim muhamad bin eabd allh bin muhamad bin hamduyh bin nueym alnaysaburi, almaeruf ba: abn albaye ti: 405hi, tahqiqu: mustafaa eataa, nashra: dar alkutub aleilmiati, bayrut, ta: al'uwlaa, 1990m.
    • maealim alsanan: 'abu sulayman hamd bin muhamad bin 'iibrahim almaeruf bi: alkhatabii ti: 388hi, nashra: almatbaeat aleilmiati, halba, ta: al'uwlaa,1932m.
    • almuejam al'awsata: sulayman bin 'ahmad bin 'ayuwb bin mutayr allakhmay, altabaranii ti: 360hi, tahqiqu: tariq bin eawad allah, nashara: dar alharmayni, bidun tabeat watarikh nashra.
    • almufhami: 'ahmad bin eumar bin 'iibrahim alqurtubii ti: 656hi, tahqiqu: muhyi aldiyn dib, nashara: dar alkalm altayibi, dimashqa, ta: al'uwlaa, 1996m.
    • nil al'awtar: muhamad bin ealii bin muhamad bin eabd allh alshuwkanii ti: 1250hi, tahqiqu: eisam alsababiti, nashara: dar alhadithi, ta: al'uwlaa, 1413h - 1993m.
    • kutub alfiqh al'iislami:

    alfiqh alhanafii:

    • albahr alraayiqi: zayn aldiyn bn 'iibrahim bn muhamdi, almaeruf bi: abn najim ta: 970hi, nashra: dar alkitaab al'iislami, ta: althaaniati, bidun tarikh nashra.
    • badayie alsanayieu: 'abu bakr bin maseud bn 'ahmad alkasanii alhanafii ti: 587hi, nashara: dar alkutub aleilmiati, ta: althaaniati, 1406h - 1986m.
    • albinayat sharh alhidayati: mahmud bin 'ahmad bin musaa bin 'ahmad bin husaynin, badr aldiyn aleaynii ti: 855hi, nashra: dar alkutub aleilmiati, ta: al'uwlaa, 2000m.
    • tabiiyn alhaqayiqa: euthman bin ealii bin mahjin albarieii, fakhr aldiyn alziyleii ta:743hi, nashra: almatbaeat alkubraa al'amiriati, bulaq, ta: al'uwlaa, 1313hi.
    • alfatawaa albazaziatu: muhamad bin muhamad bin shihab bin yusuf albazazii ti: 827hi, tahqiqu: salim albadri, nashara: dar alkutub aleilmiati, ta: al'uwlaa, 2009m.
    • almabsuta: muhamad bin 'ahmad bin 'abi sahl shams al'ayimat alsarukhsii ti: 483hi, nashra: dar almaerifati, bayrut, bidun tabeati, tarikh alnashri: 1414h - 1993m.
    • mraaqi alfalahi: hasan bin eamaar bin ealiin alsharunbilalii ti: 1069hi, tahqiqa: naeim zarzur, nashra: almaktabat aleasriati, ta: al'uwlaa, 1425h - 2005m.

    alfiqh almalki:

    • al'iishrafi: alqadi 'abu muhamad eabd alwahaab bin ealiin almalikii ti: 422hi, tahqiqu: alhabib bin tahir, nashara: dar abn hazma, ta: al'uwlaa, 1420h - 1999m.
    • hashiat alsaawi ealaa alsharh alsaghiri: 'ahmad bin muhamad alsaawi almaliki ta: 1241hi, nashara: maktabat mustafaa albabi, bidun tabeati, tarikh alnashri: 1952m.
    • aldhakhirati: shuhab aldiyn 'ahmad bin 'iidris bin eabd alrahmni alqurafii ti: 684hi, tahqiqu: mahmud bu khabzat, nashr: dar algharb al'iislami, bayrut, ta: al'uwlaa, 1994m.
    • alfawakih aldawani: 'ahmad bin ghanim bin salim abn mihna, shihab aldiyn alnafrawii ti: 1126hi, nashra: dar alfikri, bidun tabeati, tarikh alnashri: 1995m.
    • alqawanin alfiqhiati: 'abu alqasima, muhamad bin 'ahmad bin muhamad bin eabd allahi, abn jizi alkalbii algharnatii ti: 741hi, nashra: dar abn hazma, bayrut, ta: al'uwlaa, 2013m.
    • mawahib aljalii li: shams aldiyn 'abu eabd allh muhamad bin muhamad bin eabd alrahman, almaeruf bialhitab ta: 954hi, nashra: dar alfikri, ta: althaalithati, 1412h - 1992m.

    alfiqh alshaafieii:

    • al'umu: 'abu eabd allahi, muhamad bin 'iidris bin aleabaas bin euthman alshaafieii ti: 204hi, nushira:
    • dar almaerifati, bidun tabeati, tarikh alnashri: 1990m.
    • alhawi alkabir: ealiun bin muhamad bin muhamad bin habib albasri, bialmawardii ti: 450hi, tahqiqu: eali mueawad, nashra: dar alkutub aleilmiati, ta: al'uwlaa, 1999m.
    • rudat altaalibina: 'abu zakariaa muhyi aldiyn yahyaa bin sharaf alnawawiu ti: 676hi, tahqiqu: zuhayr alshaawish, nashara: almaktab al'iislamia, bayrut, ta: althaalithati,1991m.
    • maghaniy almuhtaji: shams aldiyni, muhamad bin 'ahmad alkhatib alshirbinii alshaafieii ti: 977hi, nashra: dar alkutub aleilmiati, ta: al'uwlaa, 1415h - 1994m.
    • alnajm alwahaji: kamal aldiyn, muhamad bin musaa bin eisaa bin ealii alddamiry ti: 808hi, nashra: dar alminhaji, jidata, tahqiqa: lajnat eilmiatun, ta: al'uwlaa, 2004m.

    alfiqh alhanbali:

    • ghayat almuntahaa: mariei bin yusuf alkaramii alhanbalii ti: 1033 ha, nashra: muasasat ghras lilnashri, alkuaytu, ta: al'uwlaa, 1428h - 2007m.
    • alfutuhat alrabaaniati: eabd alrahman bin eabd allh albaelii alhanbalii ti: 1192 ha, tahqiqu: da. eabd aleaziz aleidan, nashara: dar alrakayiz, alkuaytu, ta: al'uwlaa, 2018m.
    • alfawakih aleadidat fi almasayil almufidati: 'ahmad bin muhamad bin 'ahmad bin hamd almanqur ta: 1125hi, nashra: sharikat altibaeat alearabiat alsaeudiati, ta: alkhamisati, 1987m.
    • almighni: muafaq aldiyn eabd allh bin 'ahmad bin muhamad bn qudamat almaqdasii ta: 620hi, nashra: maktabat alqahirati, bidun tabeati, tarikh alnashri: 1388h - 1968m.
    • allugha walmustalahat:
    • jmharat allughati: 'abu bakr muhamad bin alhasan bin durayd al'azdiu ta: 321hi, tahqiqu: ramziun munir baelabaki, nashara: dar aleilm lilmalayini, bayrut, ta: al'uwlaa, 1987m.
    • aldr alnaqi: 'abu almuhasin yusif bin hasan almaeruf bi abn almabrid ta: 909 ha, tahqiqu: ridwan mukhtar , nashra: dar almujtamaei, jidat, ta: al'uwlaa, 1991m.
    • aleayn: alkhalil bin 'ahmad bin eamru bin tamim alfarahidi ta: 170hi, tahqiqu: d mahdi almakhzumi, d 'iibrahim alsaamaraayiy, nashra: dar alhilal, bidun tabeat watarikh nishr.
    • lisan alearabi: muhamad bin makram bin ealaa, jamal aldiyn abn manzur ti: 711hi, nashra: dar sadir, bayrut, ta: althaalithati, 1414hi.
    • almuhkam walmuhit al'aezami: 'abu alhasan ealii bn 'iismaeil bn sayidih almursii ta: 458hi, tahqiqu: eabd alhamid handawi, nashara: dar alkutub aleilmiati, ta: al'uwlaa, 2000mi.
    • mukhtar alsahahi: muhamad bin 'abi bakr bin eabd alqadir alhanafii alraazi ta: 666hi, tahqiqu: yusif alshaykhu, nashra: almaktabat aleasriata, bayrut, t: alkhamisati, 1999m.
    • almisbah almunir: 'abu aleabaas 'ahmad bin muhamad bin ealiin alfayuwmii ti: nahw 770hi, nishr: dar almaearifi, ta: althaaniati, 1119h.
    • muejam allughat alearabiat almueasirati: d 'ahmad mukhtar eabd alhamid eumar ta: 1424hi, nashri: ealam alkatub, ta: al'uwlaa, 1429h - 2008m.
    • almuejam alwasiti: 'iibrahim mustafaa wakhrun, nashara: dar aldaewati, ta: alraabieati, 2004m.
    • almarajie alama:
    • al'iijram waleiqab fi masra: du. hasan sadiq alrasafawii, nashara: munsha'at almaearifi, al'iiskandiriata, bidun tabeat watarikh nashra.
    • al'ahkam alsultaniatu: 'abu alhasan ealiin bin muhamad bin muhamad bin habib albasrii, alshahir bialmawardii ti: 450hi, nashra: dar alhaditha, bidun tabeat watarikh nashra.
    • 'asasiaat eilm al'iijram waleiqabi: da. fatuh eabdallah alshaadhili, nashara: manshurat alhalabii alhuquqiati, alqahiratu, ta: al'uwlaa, 2009m.
    • al'ashbah walnazayira: zayn aldiyn bin 'iibrahim bin muhamad bin najim ta: 970hi, aetanaa bihi: zakaria eumayrat, nashra: dar alkutub aleilmiati, ta: al'uwlaa, 1419h - 1999m.
    • al'ashbah walnazayir: eabd alrahman bin 'abi bakr, jalal aldiyn alsuyutiu ti: 911hi, nashra: dar alkutub aleilmiati, ta: al'uwlaa, 1411h - 1990m.
    • al'iiqnaea: eali bin muhamad bin eabd almalik alkitaamii alhimiri, abn alqataan ta: 628hi, tahqiqu: hasan alsaeidii, nashara: alfaruqa, ta: al'uwlaa, 2004m.
    • aliaktisab fi alrizq almustatabi: 'abu eabd allah, mahamd bin alhasan bn farqad alshaybanii ti: 189hi, nashara: dar alkutub aleilmiati, ta: al'uwlaa, 1406h - 1986m.
    • al'iintirnit lah wama ealayh risalat lil'usrati: da. nayif munir fars, nashara: maktabat abn kathirin, lilnashr waltawzie, aljizati, ta: al'uwlaa, 2017m.
    • 'awladuna wawasayil altawasul aliajtimaeii: da. eabd alkarim bikar, nashr dar waduh lilnashr waltawziei, alrayad, ta: al'uwlaa, 2017m.
    • albahr alzzakhar: 'ahmad bin yahyaa bn almurtadi ta:840hi, nashra: dar alhikmat alyamaniati, sanea'a, ta: al'uwlaa, 1847m.
    • altakyif alfiqhiu lilwaqayie almustajidat watatbiqatih almueasirati: du. muhamad euthman shibir, nashra: dar alqalami, dimashqa, ta: althaaniati, 2014m.
    • jarayim al'iintirnit wajuhud almamlakat alearabiat alsaeudiat fi mukafahataha: du. muhamad alsaaeidi, nashara: almunazamat alearabiat liltanmiat al'iidariati, bidun tabeati, tarikh alnashri: 2010m.
    • aljarayim alnaashiat ean aliaistikhdam ghayr almashrue lishabakat al'iintirnita: du. muhamad eubayd alkaebi, nashara: dar alnahdat alearabiati, alqahirati, ta: al'uwlaa, 2009m.
    • alsijn wamujibatuh fi alsharieat al'iislamiati: du. muhamad bin eabd allah aljariwy, nashara: 'iidarat althaqafat walnashr lijamieat al'iimami, alsaeudiati, ta: al'uwlaa, 1990m.
    • sikulujiat wasayil altawasul alaijtimaeii: sibaran mahun, tarjamatu: eumar fatahi, nashra: dar alkutub walwathayiq alqawmiati, alqahirati, ta: al'uwlaa, 2024m.
    • sharah qanun aleuqubat .. alqism aleama: du. alsayid eatiqi, nashra: dar alnahdat alearabiati, alqahirati, ta: al'uwlaa, 2005m.
    • shrah qanun aleuqubati: du. mahmud najib hasni, nashara: dar alnahdat alearabiati, alqahirati, musr, ta: al'uwlaa, 1993m.
    • sharah qanun aleuqubati: muhamad alsaeyd eabd alfataahi, nashara: dar alnahdat alearabiyti, alqahirati, bidun tabeati, tarikh alnashri: 2009m.
    • sharah qanun aleuqubati: eumar alfaruq alhusayni, nashra: almualafa, 2009m.
    • alsharikat al'iiliktiruniati: munir muhamad aljanbiihii - mamduh muhamad aljinbihii, nashara: dar alfikr aljamieii, al'iiskandiriati, ta: al'uwlaa, 2008m.
    • aleuqubat fi alfiqh al'iislamii: du. 'ahmad bahinsi, nashira: dar lishuruq, ta: al'uwlaa, 2004m.
    • ealam al'iijrami: du. mahmud najeeb husni, nashra: dar alnahdati, ta: althaaniati, 1963m.
    • alfisbuk taht almijhara, da. hasaan 'ahmad qamhiat: da. hasaan 'ahmad qamhiat, nashra: alnukhbat lilnashr waltawzie, aljizati, ta: al'uwlaa, 2017m.
    • alfisbuk walshabab alearabiu: laylaa 'ahmad jarar, nashra: maktabat alfalah lilnashr waltawzie, alqahirati, ta: al'uwlaa, 2013m.
    • qanun aleuqubat .. alqism aleama: da. rafat eabd alfataah halawata, nashira: almualifa, 2005m. alkuaytu, ta: al'uwlaa, 2008m.
    • muhadarat fi alqanun aljinayiy: nashara: alkitab aljadidat almutahidata, ta: althaaniati, 2002m.
    • muhtawaa alhisabat alraqamiat wamadaa aintiqalih lilghayr .. dirasat fiqhiat muqaran bialqanun alwadei: du. hasan mahmad eid, nashara: maktabat alwafa'i, ta: al'uwlaa, 2022m.
    • maratib al'iijmaei: 'abu muhamadi, ealiin bin 'ahmad bin saeid bin hazm al'andalsii alqurtubii alzaahirii ti: 456hi, nashra: dar alkutub aleilmiati, bayrut, bidun tabeat watarikh nashra.
    • almasyuwliat aljinayiyat fi alsharieat al'iislamia .. dirasat muqaranat bialqanuni: du. mustafaa 'iibrahim alzilmi, nashara: 'iihsan lilnashr waltawziei, tahran, ta: al'uwlaa, 2014m.
    • almasyuwliat aljinayiyati: du. fatuh eabd allah alshaadhili, nashara: dar almatbueat aljamieiati, bidun tabeat watarikh nashra.
    • muqadimat abn khaldun: eabd alrahman bin muhamad bin khalidun ti: 808hi, tahqiqu: eabd allh muhamad aldarwishi, nashara: dar yuerib, dimashqa, ta: al'uwlaa, 2004m.
    • manhaj astinbat 'ahkam alnawazil alfiqhiat almueasira .. dirasat tasiliat tatbiqiatun: da. misfar bin ealii bin muhamad alqahtanii, nashara: dar al'andilis, jidat, ta: al'uwlaa, 2003m.
    • almuajahat altashrieiat wal'amniat liljarayim almutasilat bimawaqie altawasul alaijtimaeii: alraayidi: fayiz khalifat 'ahmad bin yeruf, nashra: maktabat alshaariqat, ta: al'uwlaa, 2019m.
    • almawsueat alfiqhiat alkuaytiati: wizarat al'awqaf walshuyuwn al'iislamiat alkuaytiati, ta: althaaniati, nushra: dar alsalasili, alkuayt,1427hi.
    • musueat almirii fi aljarayim aliaqtisadiati: mu. baha' almari, nashara: dar rawayie alqanuni, alqahirati, ta: alraabieati, 2023m.
    • alhuiaat aliaftiradiat fi almujtamaeat alearabiati: da. eabd alhakim 'ahmin, nashra: dar al'amani, alribati, almaghrbi, ta: al'uwlaa, 2017m.
    • alwjiz fi jarayim al'iintirnta: du. suhayl muhamad aleazam, nashra: dayirat almaktabat alwataniati, al'urduni, ta: al'uwlaa, 2009m.
    • albuhuth walmajalaat:
    • mabda shareiat aljurayim waleuqubat fi alqaniwn alduwlii aljinayiy: da. eali eabd alqaadir alqahwaji, manshur bimajalat alqanun alkuaytiat alealamiati, aleadadu: 1, disambir 2024m.
    • tatwr alsiyasit altashrieit fay mijal makafihit jarayim tiqniat almaelumuat .. dirasat tahliliat muqaranati: du. hatim 'ahmad muhamad batikh, bahath manshur: bimajalat aldirasat alqanuniat walaiqtisadiati, jamieat alsaadat, masir, aleadadu: al'awla, bitarikhi: 'aghustus 2021m.
    • jarimat aliabtizaz al'iiliktrunii .. dirasat muqaranati: da. wafa' muhamad saqra, manshur bimajalat albuhuth alqanuniat walaqtisadiati, jamieat bani suayf, aleudadu: 2, yuliu 2024m.
    • haqiqat malkiat hisabat mawaqie altawasul aliajtimaeii wa'ahkamiha: du. nasir bin eabd allah al matir, manshur bimajalat aljameiat alfiqhiat alsueudiati, aleadadu: 62, bitarikh: 2923m.
    • harb almaelumat alraqamia .. alhisabat alwahmiat 'adat liltadlil walianqisamu: maqal manshur biwakalat al'anba' al'urduniyati, bitarikh: 19 maris 2025m, rabit almawqae:

    [https://petra.gov.jo/Include/InnerPagea].

    • alhisabat alwahmia .. shabah yuhadid almujtamaei: maqal kutubhi: hamuwd alwasmi, manshur bialjaridat alkuaytiati, bitarikhi: 29nufimbir2024m. rabit almawqae:

    [https://www.aljarida.com].

    • ahdhar alhisabat alwahmiat ealaa minasaat altawasuli, maqal kutubhi: du. eabd alrahman aljasir,
    • manshur bijaridat alwatan alsueudiati, bitarikh: 11 nufimbar 2024m, rabit almaqali:[https://www.alwatan.com.sa/article/1156076].
    • almawajihat aljinayiyat lizahurat altanmir al'iiliktrunii fi daw' alsiyasat altashirieiat alhadith .. dirasat tahliliat muqaranati: du. yasir muhamad allamei, bimanshur bimajalat ruh alqanuni, jamieat tanta, aleudad: 95, yuliu 2021m.
    • alhimayat aljinayiyat lihuiat alshakhs ealaa al'iintirnita: du. ma sha' allah euthman alzaawi, manshur bimajalat alhuquqi, jamieat alkuayti, aleadadu: althaalithi, sibtambar 2025.
    • altakyif alqanuniu lilwaqayiea: du. muhamad almadaniu salih alsharif, manshur bimajalat alhuquqi, majlis alnashr aleilmi, jamieat alkuayt, aleadad: 3, bitarikhi: sibtambar 2024m.
    • altakyif alfiqhiu walqanuniu lilwaqayiea: du. didani bumdin, manshur bimajalat aldirasat alhuquqiat jamieat saeidatun, kuliyat aleulum al'iinsaniati, aleadadu: 7, yunyu 2017m.
    • maqal biqalama: 'ahmad eala'a, nushir bijaridat alshuruq almisriati, alkhamis 14 nufimbar 2024m, taht hadha alraabit [https://www.shorouknews.com/mobile/news/view.].
    • dawafie aistikhdam al'asma' almustaearat ladaa mustakhdami mawaqie altawasul aliajtimaeii: du. 'afnan eabd allah qutb, bahth manshur bialmajalat almisriat libuhuth al'iielami, jamieat alqahirati, kuliyat al'iielami, aleadad: 71, bitarikhi: yunyu 2022m.
    • almuajahat aljinayiyat lijarayim taqniat almaelumat fi altashrie almisrii: da. rami mutualiy alqadi, bahath manshur bimajalat albuhuth alqanuniat walaiqtisadiati, kuliyat alhuquqi, jamieat almansurat, aleadad: 75, maris 2021m.
    • almuatanat walmuatanat alraqamia .. huquq wawajibatu: da. rida eabd alwahid 'amin, bahath manshur bimajalat albuhuth al'iielamiati, kuliyat al'iielami, jamieat al'azhar, alqahirata, aleadad: 61, bitarikhi: 'abril 2022m.