المسؤولية الجنائية للذكاء الاصطناعي في ضوء مقاصد الشريعة الإسلامية والفقه القانوني الحديث / Criminal Liability of Artificial Intelligence in Light of the Objectives of Islamic Sharia and Modern Law

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلفون

1 قسم الدراسات الإسلامية، كلية التربية، جامعة الأمير سطام بن عبد العزيز

2 قسم القانون الخاص، كلية الشريعة والقانون بالقاهرة، جامعة الأزهر

3 قسم علم النفس - كلية التربية - جامعة الأمير سطام بن عبد العزيز

المستخلص

مع التطور المتسارع للذكاء الاصطناعي وتزايد استخدام الأنظمة الذكية في مختلف المجالات، برزت تحديات قانونية جديدة تتعلق بمدى إمكانية إسناد المسؤولية الجنائية للأفعال المرتكبة بواسطة هذه التقنيات.
تناول هذا البحث مناقشة إشكالية مدى قدرة القواعد التقليدية للمسؤولية الجزائية على استيعاب طبيعة الذكاء الاصطناعي، واعتمد البحث على المنهج الوصفي التحليلي المقارن في بعض الأحيان، حيث استعرض تعريف الذكاء الاصطناعي فقها وشرعا وبيان أهم خصائصه، كما ناقش الجدل الفقهي حول فكرة منح تقنيات الذكاء الاصطناعي شخصية قانونية مستقلة، وما يترتب على ذلك من إمكانية مساءلة تقنيات الذكاء الاصطناعي جنائيا، ثم الانتقال بعد ذلك إلى المسؤولية الجنائية لجرائم تقنيات الذكاء الاصطناعي متضمناً تحديد مفهوم المسؤولية الجنائية وأطرافها وبيان أساسها في كل من المدرسة التقليدية والمدرسة الحديثة.
وقد خلص البحث إلى أن الأنظمة القانونية التقليدية غير كافية لمواجهة الجرائم المرتبطة بالذكاء الاصطناعي، مما يفرض ضرورة صياغة إطار تشريعي حديث يحدد أركان المسؤولية بدقة، ويراعي المعايير الأخلاقية في تصميم وتشغيل هذه الأنظمة الذكية.
ويوصي البحث بسن تشريعات خاصة، وتعزيز التعاون الدولي لمواجهة التحديات القانونية العابرة للحدود التي تفرضها هذه التكنولوجيا الذكية المتقدمة.
 
With the rapid development of artificial intelligence and the increasing reliance on intelligent systems across various domains, new legal challenges have emerged concerning the attribution of criminal liability for acts committed through such technologies.
This study addresses the problem of whether the traditional rules of criminal responsibility can encompass the distinctive nature of artificial intelligence. The research adopts a descriptive, analytical, and occasionally comparative methodology. It explores the definition of artificial intelligence from both jurisprudential and Sharia perspectives, highlighting its most salient characteristics. It further examines the jurisprudential debate regarding the possibility of granting artificial intelligence technologies an independent legal personality, and the subsequent implications of subjecting them to criminal accountability. The study then proceeds to analyze the concept of criminal liability in the context of AI-related offenses, identifying its components, parties, and foundational bases within both the traditional and modern schools of criminal law.
The findings indicate that conventional legal frameworks remain insufficient to address crimes associated with artificial intelligence, thereby necessitating the formulation of a modern legislative framework that precisely delineates the pillars of liability while incorporating ethical considerations in the design and operation of such intelligent systems.
The study recommends enacting specialized legislation and fostering international cooperation to confront the cross-border legal challenges posed by this advanced intelligent technology.

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


  • القران الكريم

     كتب الحديث الشريف

    • صحيح البخاري، كتاب العتق باب كراهية التطاول على الرقيق وقوله عبدي أو أمتي حديث رقم ٢٥٥٤
    • أخرجه البخاري في صحيحه، كتاب اللعان، باب حديث إن مرأتي ولدت غلاماً أسود، ٥٨٧/٢)، رقم الحديث (۳۸۳۹). حديث صحيح.
    • أخرجه الحاكم في المستدرك / كتاب التفسير / باب تفسير سورة مريم ج 2 ص 406 رقم3419، وقال: هذا حديث صحيح الإسناد ولم يخرجاه.

    مراجع متنوعة

    • سعيد الظاهري، الذكاء الاصطناعي القوة التنافسية الجديدة مركز استشراق المستقبل نشرة شرطة دبي العدد ۲۹۹ فبرابر ۲۰۱۹
    • علاء عبد الرزاق السالمي، نظم المعلومات والذكاء الاصطناعي، دار المناهج للنشر القاهرة ٢٠٢٠
    • خالد ممدوح إبراهيم. التنظيم القانوني للذكاء الاصطناعي، دار الفكر الجامعي الإسكندرية ط الأولي. ۲۰۲۱
    • نهال حمدي إبراهيم زيدان المسؤولية الجنائية عن أخطاء الذكاء الاصطناعي في مجال الطب، مجلة العلوم القانونية والاقتصادية 2024
    • الأصفهاني، أبو القاسم الحسين بن محمد المعروف بالراغب، المفردات في غريب القرآن، المحقق: صفوان عدنان الداودي، دار القلم الدار الشامية - دمشق بيروت،.١٤١٢ هـ
    • ابن عبد البر، أبو عمر يوسف بن عبد الله بن محمد بن عاصم النمري القرطبي جامع بيان العلم وفضله، تحقيق: أبي الأشبال الزهيري الناشر: دار ابن الجوزي، المملكة العربية السعودية، الطبعة الأولى، ١٤١٤ هـ - ١٩٩٤ م، ٢
    • نورا دويم فلاح الميزرين الذكاء الاصطناعي أحكامه وضوابطه في الشريعة الإسلامية، مجلة كلية دار العلوم العدد 153 يناير 2025م
    • ندا، عزيزة على، البصمة الوراثية وأثرها في إثبات النسب، جامعة الأزهر، كلية الدراسات الإسلامية والعربية، الإسكندرية
    • الغزالي، أبو حامد محمد المستصفى من علم الأصول ج 1
    • ابن نجيم زين الدين 1419 هـ - 1999م الأشباه والنظائر ص 56 ابن أمير حاج، أبو عبد الله 1403 هـ - 1983م التقرير والتحبير ج 2 ص 101 السيوطي، عبد الرحمن 1411 هـ - 1990م الأشباه والنظائر للسيوطي.
    • أحمد عبد السلام خضر، الذكاء الاصطناعي من الناحية التطبيقية والشرعية، البحث الرابع مجلة القانون والدراسات الاجتماعية 239-197، (3) 3 2024
    • القرطبي، أبو عبد الله محمد بن أحمد بن فرح الأنصاري الخزرجي شمس الدين (المتوفى: ٦٧١ هـ)، تحقيق هشام سمير البخاري، الجامع لأحكام القرآن الناشر: دار عالم الكتب الرياض، عدد الأجزاء ۲۰، عام النشر: ١٤۲۳ هـ، ۲۰۰۳ م، ج ۱
    • السنوسي، عبد الرحمن بن معمر، اعتبار المآلات ومراعاة نتائج التصرفات الناشر: دار ابن الجوزي، الطبعة الأولى سنة النشر: ١٤٢٤ هـ
    • فضل سليمان أحمد المواجهة التشريعية والأمنية للجرائم الناشئة عن استخدام شبكة المعلومات الدولية الإنترنت)، دار النهضة العربية، القاهرة، ١٤٢٨ هـ - ٢٠٠٧ م
    • ياسر محمد المسؤولية الجنائية عن أعمال الذكاء الاصطناعي ما بين الواقع والمأمول، اللمعي، بحث منشور بمجلة البحوث القانونية والاقتصادية، كلية الحقوق جامعة المنصورة ۲۰۲۱ م
    • باهي شريف أبو حصوة، التنظيم القانوني للذكاء الاصطناعي وفقاً لأحكام القانون الدولي بشأن حقوق الإنسان، مجلة الدراسات القانونية والاقتصادية، ٢٠٢٤
    • الخياط، وآخرون، الذكاء الاصطناعي مفاهيمه تقنياته، أساليب برمجته مكتبة الفلاح للنشر والتوزيع، الكويت، بدون طبعة وبدون تاريخ
    • منى غازي حسان إبراهيم، المسؤولية الجزائية للأنظمة الذكية (تحديات الواقع وآفاق المستقبل) مجلة البحوث الفقهية والقانونية - العدد التاسع والأربعون - إصدار إبريل ٢٠٢٥م - ١٤٤٦هـ
    • مطاوع عبد القادر، تحديات ومتطلبات استخدام الذكاء الاصطناعي في التطبيقات الحديثة لعمليات إدارة المعرفة دار النهضة العربية ٢٠١٢
    • توربان إبرام، نظم دعم الإدارة لنظم القرارات ونظم الخبرة، ترجمة سرور على سرور، الرياض للنشر، السعودية، ۲۰۰۰
    • أسماء محمد السيد، تطبيقات الذكاء الاصطناعي، ومستقبل تكنولوجيا التعليم، رسالة دكتوراه، كلية التربية، جامعة المنيا، ۲۰۲۰
    • أسماء عزمي عبد الحميد، أثر التطبيقات الإدارية للذكاء الاصطناعي على الميزة التنافسية لمنظمات الأعمال بالتطبيق على فروع البنوك التجارية بمدينة المنصورة المجلة العلمية للدراسات والبحوث المالية والتجارية، جامعة دمياط، يناير ۲۰۲۰
    • محمود محمد سويف، المسؤولية الجنائية لتقنيات الذكاء الاصطناعي مجلة البحوث الفقهية والقانونية - العدد الثامن والأربعون - إصدار يناير ٢٠٢٥م - ١٤٤٦هـ
    • إبراهيم خالد ممدوح، التنظيم القانوني للذكاء الاصطناعي، دار الفكر العربي
    • محمد عبد الرحمن عبد المحسن، المسؤولية الجنائية عن أخطاء الذكاء الاصطناعي بالتطبيق على الروبوت الطبي " دراسة مقارنة، مجلة كلية الشريعة والقانون - جامعة الأزهر فرع أسيوط العدد السابع والثلاثون الإصدار الأول يناير ٢٠٢٥م الجزء الثاني
    • محمد سعيد نمور شرح قانون العقوبات، دار الثقافة للنشر والتوزيع
    • محمود نجيب حسني النظرية العامة للقصد الجنائي، دار النهضة العربية، القاهرة،
    • عبد الرؤوف مهدي المسؤولية الجنائية عن الجرائم الاقتصادية في القانون المقارن، منشأة المعارف الإسكندرية، ١٩٧٦
    • يسري أنور النظرية العامة للتدابير والخطورة الإجرامية، كلية الحقوق جامعة عين شمس ۱۹۹
    • إبراهيم مصطفى وأحمد حسن الزيات المعجم الوسيط، مكتبة الشروق الدولية القاهرة، ج ا ط ٤، ١٤٢٥هـ - ٢٠٠٤م
    • محمد جبريل إبراهيم، المسؤولية الجنائية عن جرائم الروبوت دراسة تحليلية، دار النهضة العربية للنشر والتوزيع القاهرة ۲۰۲۲
    • محمود نجب حسني، شرح قانون العقوبات القسم العام، دار النهضة العربية ١٩٩٩
    • أحمد فتحي سرور، القانون الجنائي الدستوري ط ۲، دار الشروق ۲۰۰۲
    • عمر محمد إدلبي، نطاق المسؤولية الجنائية الناشئة عن أخطاء الذكاء الاصطناعي، مجلة الزيتونة للدراسات القانونية ٢٠٢٤
    • أريوف أحمد نجار، المسؤولية الجزائية للفاعل المعنوي في النظام السعودي، دار الكتاب الجامعي، الرياض ط ۱ ۲۰۱۸
    • مراد عودة حسكر، إشكاليات تطبيق أحكام المسؤولية الجنائية عن جرائم الذكاء الاصطناعي، مجلة الحقوق جامعة تلمسان، الجزائر العدد الأول ۲۰۲۲
    • محمود أحمد طه، شرح قانون العقوبات، القسم العام، الجزء الثاني، النظرية العامة المسؤولية الجنائية الجزء الجنائي، كتاب جامعي، بدون سنة نشر
    • جلال ثروت، النظرية العامة لقانون العقوبات، مؤسسة الثقافة الجامعية، ١٩٩٨
    • أشرف توفيق شمس الدين، شرح قانون الإجراءات الجنائية، ج ۱ (مرحلة ما قبل المحاكمة)، جامعة بنها ٢٠١٢
    • جلال ثروت، الجريمة متعدية القضايا في القانون المصري والمقارن، دار المعارف، ١٩٦٥
    • محمود نجيب حسني، شرح قانون العقوبات، القسم العام، النظرية العامة للجريمة، النظام العام العقوبة والتدبير الاحترازي، دار النهضة العربية، ط ٨
    • هشام فريد، الدعائم الفلسفية للمسؤولية الجنائية، دراسة مقارنة، دار النهضة العربية، ١٩٨١
    • آمال عثمان، النموذج القانوني للجريمة، مجلة العلوم القانونية والاقتصاد كلية الحقوق، جامعة عين شمس، مجلد ١٤، عدد ۱، ۱۹۷۲
    • رمسيس بهنام، النظرية العامة للقانون الجنائي، منشأة المعارف، ۲۰۰۸.
    • سليمان عبد المنعم أصول على الإجرام والجزاء، المؤسسة الجامعية للدراسات والنشر والتوريع، ط ۲، ۱۹۹۹
    • عيد الغريب، شرح قانون العقوبات، القسم العام، ١٩٩٤
    • محمد عبد الحميد مكي، علم العقاب، الجزء الثاني، كتاب جامعي، بدون سنة نشر
    • جلال ثروت، دراسة في علم الإجرام والعقاب، الظاهرة الإجرامية، مؤسسة الثقافة الجامعية، ۱۹۸۳
    • حسنين عبيد، الوجيز في علم العقاب، دار النهضة العربية، ١٩٧٥
    • محمود محمد يوسف المسؤولية الجنائية لتقنيات الذكاء الاصطناعي مجلة البحوث الفقهية والقانونية، العدد الثامن والأربعون إصدار يناير 2025 م 1446 هجرية
    • سليمان عبد المنعم، النظرية العامة لقانون العقوبات، دار المطبوعات الجامعية ٢٠١٤
    • مدحت محمد عبد العزيز، قانون العقوبات، القسم العام، النظرية العامة للجريمة، كتاب جامعي، بدون سنة نشر
    • محمود نجيب حسني شرح قانون العقوبات، القسم العام، النظرية العامة للجريمة النظرية العامة للعقوبة والتدبير الاحترازي، دار النهضة العربية، ط ٢٠١٦،٨
    • أمين محمد مصطفي، مبادئ علمي الإجرام والجزاء الجنائي، دار المطبوعات الجامعية، ۲۰۱۸
    • رؤوف عبيد، الإنسان روح الاصيد، الحدود حقيقة وضعية، الجزء الأول، دار الفكر العربي، ١٩٧٥
    • عبد الله محمد الزامل، الشخصية القانونية للروبوتات، بحث منشور في المجلة الدولية لدراسات القانون والسياسية - السعودية المجلد 6، العدد ١، ٢٠٢٤
    • هبة رمضان رجب يحيى، الشخصية القانونية للروبوت فائق الذكاء الاصطناعي، بحث منشور في مجلة روح القانون كلية الحقوق / جامعة طنطا عدد خاص - المؤتمر العلمي الدولي الثامن التكنولوجيا والقانون ۲۰۲۳
    • رغداء رائد عبد الرزاق الحداد، جمال جلال مصطفي المسؤولية الجنائية الناشئة عن استخدام الروبوتات (الإنسالة) مجلة جامعة البيان للدراسات والبحوث القانونية - مجلد (4) - عدد (1)
    • صقر محمد العطار، عبد الإله محمد النوايسة، المسؤولية الجنائية الناجمة عن استخدام كيانات الذكاء الاصطناعي، مجلة جامعة الشارقة للعلوم القانونية المجلد 21 العدد 2 ذو الحجة 1445هــ / يونيو 2024م
    • محمد شوقي العناني، إسلام هديب الذكاء الاصطناعي ودوره في مكافحة الفساد، دارالنهضة العربية القاهرة، ٢٠٢٢م
    • محمد محيي الدين عوض مشكلات السياسة الجنائية المعاصرة في جرائم نظم المعلومات (الكمبيوتر)، المؤتمر السادس للجمعية المصرية للقانون الجنائي ٢٥ ۲۸ أكتوبر ۱۹۹۳
    • آلاء يعقوب النعيمي الوكيل الإلكتروني، مفهومه وطبيعته القانونية)، مجلة الشارقة للعلوم الشرعية والقانونية، المجلد ۷، العدد ٢ يونيو ۲۰۱۰م
    • همام القوصي، إشكالية الشخص المسؤول عن تشغيل الروبوت، تأثير نظرية النائب عن الإنسان على جدوى القانون في المستقبل، دراسة تحليلية استشرافية مجلة الأبحاث القانونية المعمقة، العدد ۲٥، ۲۰۱۸م
    • محمد بدوي عبد العليم، المسؤولية الجنائية الناشئة عن جرائم تقنيات الذكاء الاصطناعي (AI) مجلة الدراسات القانونية والاقتصادية - دورية علمية محكمة 2024
    • محمد حسين موسى -المسؤولية الجنائية عن أخطاء الجراحات الروبوتية - المجلة القانونية - بدون تاريخ نشر
    • أسوجول كافيتي - قانون الروبوت - - المجلة القانونية - العدد ۲۱ - المعهد - الإمارات - جمادى الآخرة ١٤٣٦هـ /إبريل ٢٠١٥م
    • محمود أحمد طه، المواجهة التشريعية لجرائم الكمبيوتر والإنترنت، دراسة مقارنة، دار الفكر والقانون، المنصورة، ۲۰۱۲
    • يحيى إبراهيم دهشان، المسؤولية الجنائية عن جرائم الذكاء الاصطناعي، بحث علمي منشور بمجلة الشريعة والقانون، العدد 82، أبريل 2020
    • على عبد القادر القهوجي، قانون العقوبات القسم العام، الدار الجامعية، الإسكندرية، ۱۹۸۸
    • محمد عبد اللطيف فرح شرح قانون العقوبات القسم العام، النظرية العامة العقوبة والتدابير الاحترازية، بدون دار نشر ۲۰۱۲
    • مدحت محمد عبد العزيز إبراهيم، قانون العقوبات القسم العام النظرية العامة للعقوبة والتدابير الاحترازية " دراسة مقارنة "، دار النهضة العربية الطبعة الأولى، ٢٠٠٧
    • يحيى إبراهيم دهشان، المسؤولية الجنائية عن جرائم الذكاء الاصطناعي، مجلة الشريعة والقانون، كلية القانون، جامعة الإمارات العربية المتحدة، المجلد 23 العدد 82، أبريل 2020
    • محمد نجيب حامد عطية، المسؤولية الجنائية الناشئة عن جرائم الذكاء الاصطناعي دراسة تأصيلية مقارنة، مجلة روح القانون، كلية الحقوق، جامعة طنطا، عدد خاص، المؤتمر العلمي الدولي الثامن، التكنولوجيا والقانون 2023
    • رامي متولي القاضي، نحو إقرار قواعد للمسؤولية الجنائية والعقاب على إساءة استخدام تطبيقات الذكاء الاصطناعي، بحث مقدم إلى مؤتمر الجوانب القانونية والاقتصادية للذكاء الاصطناعي وتكنولوجيا المعلومات من 23 إلى 24 مايو 2021 كلية الحقوق جامعة المنصورة.

    الرسائل العلمية

    • محمد عوني الفت الزنكة، المسؤولية الجزائية عن استخدام أجهزة الروبوت (دراسة مقارنة)، رسالة ماجستير، كلية الحقوق - جامعة النهرين، ۲۰۲۳

    أحمد إبراهيم محمد إبراهيم، المسؤولية الجنائية الناتجة عن أخطاء الذكاء الاصطناعي في التشريع الإماراتي دراسة مقارنة، رسالة دكتوراه جامعة عين شمس ،2020

    حمادي العطرة، نون زازة الزهرة، تحديات الذكاء الاصطناعي للقانون - رسالة ماجستير 2020- 2021

    المراسيم

    المرسوم الملكي السعودي، نظام مكافحة جرائم المعلوماتية الصادر في المملكة العربية السعودية بالمرسوم الملكي رقم (م (١٧) لعام ١٤٢٨هـ.

     

    المراجع الأجنبية

    • Pagallo، Ugen Pahallo، The Responsibility of Al، A Legal Perspective، Al and Law، Springer
    • Lofort Floridi، The Ethics and Justice of Al Systems in Law، in The Ethics of Artificial Intelligence، Oxford University Press
    • BSdum، North Carolina Low Review، vol 70،1992.
    • king، Aggarwal; Taddeo; and floridim
    • Gabriel hallevy، the criminal liabitity of Artificial in telligence،cit
    • G Abriel HAllevy، the criminal liability of the artificial Intelligence Entities from science fiction legal social control، akron law journal 2016
    • Levasseur، S، Droit Penal general. Dalloz، t 1985
    • Ryan Aboot، the reasonable robot: Artificial intelligence and the law Cambridge University press،2020
    • A.j. Kurki، tomas pietrzy Kwiski، legal person hood: Animals. Artificial intelligence and the unborn، springer، swizerland. Publishing، A.G.2017.
    • Pradel، Droit penal. Introduction generale، Droit Penal General، 8-eme ed. Cujas. Paris. 1992.
    • Gabriel Hallevy، Artificial Intelligence، the liability Paradox، ILI Law
    • Komal Mathur، Artificial intelligence and the law balancing innovation legal responsibility،international journal of law management &humanities (IJLMH)،

                              

     

    References:

    • alquran alkarim
    • kutub alhadith alsharif
    • shih albukharii, kitab aleatuq bab karahiat altatawul ealaa alraqiq waqawlih eabdi 'aw 'umati hadith raqam 2554
    • 'akhrajah albukhariu fi sahihihi, kitab allaeani, bab hadith 'iin mara'ati wulidat ghlamaan 'aswad, 587/2), raqm alhadith (3839). hadith sahihun.
    • 'akhrajah alhakim fi almustadrik / kitab altafsir / bab tafsir surat maryam j 2 s 406 raqam3419, waqal: hadha hadith sahih al'iisnad walam yakhrujahi.
    • marajie mutanawiea
    • saeid alzaahiry, aldhaka' alaistinaeiu alquat altanafusiat aljadidat markaz aistishraq almustaqbal nashrat shurtat dubay aleadad 299 fibrabir 2019
    • eala' eabd alrazaaq alsaalimi, nazam almaelumat waldhaka' aliastinaeiu, dar almanahij lilnashr alqahirat 2020
    • khalid mamduh 'iibrahim. altanzim alqanuniu lildhaka' aliastinaeiu, dar alfikr aljamieii al'iiskandariat t al'awli. 2021
    • nihal hamdi 'iibrahim zaydan almaswuwliat aljinayiyat ean 'akhta' aldhaka' alaistinaeii fi majal altaba, majalat aleulum alqanuniat waliaqtisadiat 2024
    • al'asfahani, 'abu alqasim alhusayn bin muhamad almaeruf bialraaghibi, almufradat fi ghurayb alqurani, almuhaqaqi: safwan eadnan aldaawudii, dar alqalam aldaar alshaamiat - dimashq bayrut,.1412 hu
    • abin eabd albar, 'abu eumar yusif bin eabd allh bin muhamad bin easim alnamarii alqurtubii jamie bayan aleilm wafadluhu, tahqiqu: 'abi al'ashbal alzuhiriu alnaashir: dar abn aljuzi, almamlakat alearabiat alsueudiati, altabeat al'uwlaa, 1414 hi - 1994 mi, 2
    • nura duim falah almizrin aldhaka' aliastinaeiu 'ahkamuh wadawabituh fi alsharieat al'iislamiati, majalat kuliyat dar aleulum - aleadad 153 yanayir 2025m
    • nda, eazizat ealaa, albasmat alwirathiat wa'atharuha fi 'iithbat alnisbi, jamieat al'azhar, kuliyat aldirasat al'iislamiat walearabiati, al'iiskandaria
    • alghazali, 'abu hamid muhamad almustasfaa min eilm al'usul j 1
    • abn najim zayn aldiyn 1419 hi - 1999m al'ashbah walnazayir s 56 abn 'amir haji, 'abu eabd allah 1403 hi - 1983m altaqrir waltahbir j 2 s 101 alsuyuti, eabd alrahman 1411 hi - 1990m al'ashbah walnazayir lilsuyuti.
    • 'ahmad eabd alsalam khadara, aldhaka' aliastinaeiu min alnaahiat altatbiqiat walshareiati, albahth alraabie majalat alqanun waldirasat aliajtimaeiat 239-197, (3) 3 2024
    • alqurtibi, 'abu eabd allh muhamad bin 'ahmad bin farah al'ansarii alkhazrajiu shams aldiyn (almutawafaa: 671 hu), tahqiq hisham samir albukhari, aljamie li'ahkam alquran alnaashir: dar ealam alkutub alrayad, eadad al'ajza' 20, eam alnashri: 1423 ha, 2003 mi, j 1
    • alsanusi, eabd alrahman bin mueamr, aetibar almalat wamuraeat natayij altasarufat alnaashir: dar aibn aljuzi, altabeat al'uwlaa sanat alnashri: 1424 hu
    • fadal sulayman 'ahmad almuajahat altashrieiat wal'amniat liljarayim alnaashiat ean aistikhdam shabakat almaelumat alduwliat al'iintirnta), dar alnahdat alearabiati, alqahirata, 1428 hi - 2007 m
    • yasir muhamad almaswuwliat aljinayiyat ean 'aemal aldhaka' alaistinaeii ma bayn alwaqie walmamuli, allamaei, bahath manshur bimajalat albuhuth alqanuniat walaiqtisadiati, kuliyat alhuquq jamieat almansurat 2021 m
    • bahi sharif 'abu haswat, altanzim alqanuniu lildhaka' alaistinaeii wfqaan li'ahkam alqanun alduwalii bishan huquq al'iinsani, majalat aldirasat alqanuniat walaiqtisadiati, 2024
    • alkhayaati, wakhrun, aldhaka' aliastinaeiu mafahimuh tiqniaatuhi, 'asalib barmajatih maktabat alfalah lilnashr waltawziei, alkuayti, bidun tabeat wabidun tarikh
    • munaa ghazi hasaan 'iibrahim, almaswuwliat aljazayiyat lil'anzimat aldhakia (tahadiyat alwaqie wafaq almustaqbali) majalat albuhuth alfiqhiat walqanuniat - aleadad altaasie wal'arbaeun - 'iisdar 'iibril 2025m - 1446h
    • matawie eabd alqadir, tahadiyat wamutatalabat aistikhdam aldhaka' alaistinaeii fi altatbiqat alhadithat lieamaliaat 'iidarat almaerifat dar alnahdat alearabiat 2012
    • turban 'iibrami, nazam daem al'iidarat linuzum alqararat wanuzum alkhibrati, tarjamat surur ealaa surur, alriyad lilnashri, alsueudiati, 2000
    • 'asma' muhamad alsayidi, tatbiqat aldhaka' alaistinaeii, wamustaqbal tiknulujia altaelimi, risalat dukturah, kuliyat altarbiati, jamieat alminya, 2020
    • 'asma' eazmi eabd alhamid, 'athar altatbiqat al'iidariat lildhaka' alaistinaeii ealaa almizat altanafusiat limunazamat al'aemal bialtatbiq ealaa furue albunuk altijariat bimadinat almansurat almajalat aleilmiat lildirasat walbuhuth almaliat waltijariati, jamieat dimyati, yanayar 2020
    • mahmud muhamad suayf, almaswuwliat aljinayiyat litiqniaat aldhaka' aliastinaeii majalat albuhuth alfiqhiat walqanuniat - aleadad althaamin wal'arbaeun - 'iisdar yanayir 2025m - 1446h
    • 'iibrahim khalid mamduhi, altanzim alqanuniu lildhaka' aliaistinaeii, dar alfikr alearabii
    • muhamad eabd alrahman eabd almuhsin, almaswuwliat aljinayiyat ean 'akhta' aldhaka' aliaistinaeii bialtatbiq ealaa alruwbut altibiyi " dirasat muqaranati, majalat kuliyat alsharieat walqanun - jamieat al'azhar fare 'asyut aleadad alsaabie walthalathun al'iisdar al'awal yanayir 2025m aljuz' althaani
    • muhamad saeid numur sharh qanun aleuqubati, dar althaqafat lilnashr waltawzie
    • mahmud najib husni alnazariat aleamat lilqasd aljanayiy, dar alnahdat alearabiati, alqahirati,
    • eabd alrawuwf mahdii almaswuwliat aljinayiyat ean aljarayim alaiqtisadiat fi alqanun almuqarani, munsha'at almaearif al'iiskandariati, 1976
    • ysri 'anwar alnazariat aleamat liltadabir walkhuturat al'iijramiati, kuliyat alhuquq jamieat eayn shams 199
    • 'iibrahim mustafaa wa'ahmad hasan alzayaat almuejam alwasiti, maktabat alshuruq aldawliat alqahirati, j a t 4, 1425h - 2004m
    • muhamad jibril 'iibrahim, almaswuwliat aljinayiyat ean jarayim alruwbut dirasat tahliliata, dar alnahdat alearabiat lilnashr waltawzie alqahirat 2022
    • mahmud najb hasni, sharh qanun aleuqubat alqism aleama, dar alnahdat alearabiat 1999
    • 'ahmad fathi surur, alqanun aljinayiyu aldusturiu t 2, dar alshuruq 2002
    • eumar muhamad 'iidlibi, nitaq almaswuwliat aljinayiyat alnaashiat ean 'akhta' aldhaka' aliastinaeii, majalat alzaytunat lildirasat alqanuniat 2024
    • 'ariuf 'ahmad nijar, almaswuwliat aljazayiyat lilfaeil almaenawii fi alnizam alsueudii, dar alkitaab aljamieii, alriyad t 1 2018
    • murad eawdat haskar, 'iishkaliaat tatbiq 'ahkam almaswuwliat aljinayiyat ean jarayim aldhaka' alaistinaeii, majalat alhuquq jamieat talmisani, aljazayir aleadad al'awal 2022
    • mahmud 'ahmad tah, sharh qanun aleuqubati, alqism aleama, aljuz' althaani, alnazariat aleamat almaswuwliat aljinayiyat aljuz' aljanayiya, kitab jamiei, bidun sanat nashr
    • jalal thurwat, alnazariat aleamat liqanun aleuqubati, muasasat althaqafat aljamieiati, 1998
    • 'ashraf twfiq shams aldiyn, sharh qanun al'iijra'at aljinayiyati, j 1 (marhalat ma qabl almuhakamati), jamieat binha 2012
    • jalal thurwat, aljarimat mutaeadiyat alqadaya fi alqanun almisrii walmuqarani, dar almaearifi, 1965
    • mahmud najib hasni, sharah qanun aleuqubati, alqism aleama, alnazariat aleamat liljarimati, alnizam aleamu aleuqubat waltadbir alaihtirazi, dar alnahdat alearabiati, t 8
    • hisham firid, aldaeayim alfalsafiat lilmaswuwliat aljinayiyati, dirasat muqaranati, dar alnahdat alearabiati, 1981
    • amal euthman, alnamudhaj alqanuniu liljarimati, majalat aleulum alqanuniat walaqtisad kuliyat alhuquqi, jamieat eayn shamsa, mujalad 14, eadad 1, 1972
    • rmisis bihnami, alnazariat aleamat lilqanun aljanayiy, munsha'at almaearifi, 2008.
    • sulayman eabd almuneim 'usul ealaa al'iijram waljaza'i, almuasasat aljamieiat lildirasat walnashr waltawriei, t 2, 1999
    • eid alghurib, sharh qanun aleuqubati, alqism aleama, 1994
    • muhamad eabd alhamid maki, ealam aleaqabi, aljuz' althaania, kitab jamiei, bidun sanat nashr
    • jalal tharwat, dirasat fi eilm al'iijram waleaqabi, alzaahirat al'iijramiati, muasasat althaqafat aljamieiati, 1983
    • hasanin eubaydi, alwajiz fi eilm aleaqabi, dar alnahdat alearabiati, 1975
    • mahmud muhamad yusuf almaswuwliat aljinayiyat litiqniaat aldhaka' aliastinaeii - majalat albuhuth alfiqhiat walqanuniati, aleadad althaamin wal'arbaeun - 'iisdar yanayir 2025 m - 1446 hijria
    • sulayman eabd almuneim, alnazariat aleamat liqanun aleuqubati, dar almatbueat aljamieiat 2014
    • mdahat muhamad eabd aleaziza, qanun aleuqubati, alqism aleama, alnazariat aleamat liljarimati, kitab jamiei, bidun sanat nashr
    • mahmud najib husni sharh qanun aleuqubati, alqism aleami, alnazariat aleamat liljarimat alnazariat aleamat lileuqubat waltadbir aliahtirazi, dar alnahdat alearabiati, t 2016,8
    • 'amin muhamad mustafi, mabadi eilmii al'iijram waljaza' aljanayiyu, dar almatbueat aljamieiati, 2018
    • rawuwf eubayda, al'iinsan ruh alasidi, alhudud haqiqat wadeiati, aljuz' al'awala, dar alfikr alearbii, 1975
    • eabd allah muhamad alzaamili, alshakhsiat alqanuniat lilrubutat, bahath manshur fi almajalat alduwliat lidirasat alqanun walsiyasiat - alsaeudiat almujalad 6, aleadad 1, 2024
    • hibat ramadan rajab yahyaa, alshakhsiat alqanuniat lilruwbut fayiq aldhaka' alaistinaeii, bahath manshur fi majalat ruh alqanun kuliyat alhuquq / jamieat tanta eadad khasun - almutamar aleilmiu alduwlia althaamin altiknulujya walqanun 2023
    • raghda' rayid eabd alrazaaq alhadaadi, jamal jalal mustafi almaswuwliat aljinayiyat alnaashiat ean aistikhdam alruwbutat (al'iinsalati) majalat jamieat albayan lildirasat walbuhuth alqanuniat - mujalad (4) - eadad (1)
    • saqr muhamad aleatar, eabd al'iilah muhamad alnawayisat, almaswuwliat aljinayiyat alnaajimat ean aistikhdam kianat aldhaka' aliastinaeii, majalat jamieat alshaariqat lileulum alqanuniat almujalad 21 aleadad 2 dhu alhijat 1445h / yuniu 2024m
    • muhamad shawqi aleanani, 'iislam hadib aldhaka' aliastinaeiu wadawruh fi mukafahat alfasadi, daralnahdat alearabiat alqahirati, 2022m
    • muhamad muhyi aldiyn eawad mushkilat alsiyasat aljinayiyat almueasirat fi jarayim nazam almaelumat (alkumbuyutar), almutamar alsaadis liljameiat almisriat lilqanun aljinayiyi 25 28 'uktubar 1993
    • ala' yaequb alnueaymi alwakil al'iilikturuni, mafhumuh watabieatuh alqanuniatu), majalat alshaariqat lileulum alshareiat walqanuniati, almujalad 7, aleadad 2 yunyu 2010m
    • himam alqawsi, 'iishkaliat alshakhs almaswuwl ean tashghil alruwbut, tathir nazariat alnaayib ean al'iinsan ealaa jadwaa alqanun fi almustaqbila, dirasat tahliliat astishrafiat majalat al'abhath alqanuniat almueamaqati, aleadad 25, 2018m
    • muhamad badawi eabd alealim, almaswuwliat aljinayiyat alnaashiat ean jarayim tiqniaat aldhaka' aliaistinaeii (AI) majalat aldirasat alqanuniat waliaqtisadiat - dawriat eilmiat mahkamat 2024
    • muhamad husayn musaa -almaswuwliat aljinayiyat ean 'akhta' aljirahat alruwbutiat - almajalat alqanuniat - bidun tarikh nashr
    • 'asujul kafiti - qanun alruwbut - - almajalat alqanuniat - aleadad 21 - almaehad - al'iimarat - jamadaa alakhirat 1436h /'iibril 2015m
    • mahmud 'ahmad tah, almuajahat altashrieiat lijarayim alkumbuyutir wal'iintirnta, dirasat muqaranati, dar alfikr walqanuni, almansurati, 2012
    • yhiaa 'iibrahim dahshan, almaswuwliat aljinayiyat ean jarayim aldhaka' aliastinaeii, bahth eilmiun manshur bimajalat alsharieat walqanuni, aleadad 82, 'abril 2020
    • ealaa eabd alqadir alqahwaji, qanun aleuqubat alqism aleami, aldaar aljamieiatu, al'iiskandariata, 1988
    • muhamad eabd allatif farah sharh qanun aleuqubat alqism aleami, alnazariat aleamat aleuqubat waltadabir alahtiraziatu, bidun dar nashr 2012
    • mdahat muhamad eabd aleaziz 'iibrahim, qanun aleuqubat alqism aleamu alnazariat aleamat lileuqubat waltadabir aliahtirazia " dirasat muqarana ", dar alnahdat alearabiat altabeat al'uwlaa, 2007
    • yhiaa 'iibrahim dahshan, almaswuwliat aljinayiyat ean jarayim aldhaka' alaistinaeii, majalat alsharieat walqanuni, kuliyat alqanuni, jamieat al'iimarat alearabiat almutahidati, almujalad 23 aleadad 82, 'abril 2020
    • muhamad najib hamid eatiat, almaswuwliat aljinayiyat alnaashiat ean jarayim aldhaka' alaistinaeii dirasat tasiliat muqaranati, majalat ruh alqanuni, kuliyat alhuquqi, jamieat tanta, eadad khasa, almutamar aleilmia alduwlia althaamina, altiknulujya walqanun 2023
    • rami mutualiy alqadi, nahw 'iiqrar qawaeid lilmaswuwliat aljinayiyat waleiqab ealaa 'iisa'at aistikhdam tatbiqat aldhaka' alaistinaeii, bahath muqadam 'iilaa mutamar aljawanib alqanuniat walaiqtisadiat lildhaka' alaistinaeii watiknulujia almaelumat min 23 'iilaa 24 mayu 2021 kuliyat alhuquq jamieat almansura.
    • alrasayil aleilmia
    • muhamad eawni alfat alzankatu, almaswuwliat aljazayiyat ean aistikhdam 'ajhizat alruwbut (dirasat muqaranati), risalat majistir, kuliyat alhuquq - jamieat alnahrayni, 2023
    • 'ahmad 'iibrahim muhamad 'iibrahim, almaswuwliat aljinayiyat alnaatijat ean 'akhta' aldhaka' aliastinaei fi altashrie al'iimaratii dirasat muqaranati, risalat dukturah jamieat eayn shams ,2020
    • hamadi aleataratu, nun zazat alzahrati, tahadiyat aldhaka' aliastinaeii lilqanun - risalat majistir 2020- 2021
    • almarasim

    • almarsum almalakiu alsueudiu, nizam mukafahat jarayim almaelumatiat alsaadir fi almamlakat alearabiat alsueudiat bialmarsum almalakii raqm (m (17) lieam 1428hi.